Преглед на кодот на Ѕвездообразба

[[Податотека:PIA23865-W51Nebula-StarFactory-20200825.jpg|врска=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/PIA23865-W51Nebula-StarFactory-20200825.jpg/220px-PIA23865-W51Nebula-StarFactory-20200825.jpg|мини|Маглината W51 во [[Орел (соѕвездие)|Орел]] - една од најголемите фабрики за [[Ѕвезда|ѕвезди]] во [[Млечниот Пат]] (25 август 2020 година).]]
'''Ѕвездообразба''' ― процес со кој густите подрачја во [[Молекуларен облак|молекуларните облаци]] во меѓуѕвездениот простор, понекогаш наречени „[[Ѕвезда|ѕвездени]] расадници“ или „ѕвездообразбени подрачја“, се распаѓаат и образуваат [[Ѕвезда|ѕвезди]].<ref>{{Наведена книга|title=The Formation of Stars|last=Stahler, S. W.|last2=Palla, F.|publisher=Wiley-VCH|year=2004|isbn=3-527-40559-3|location=Weinheim}}</ref> Како гранка на [[астрономија]]та, ѕвездообразбата вклучува проучување на меѓуѕвездената средина и [[Молекуларен облак|џиновските молекуларни облаци]] како претходници на процесот на ѕвездообразба и проучувањето на [[Протоѕвезда|протоѕвездите]] и младите ѕвездени објекти како непосредни производи. Tоа е тесно поврзано со образувањето на планетите, друга гранка на [[астрономија]]та. Теоријата за ѕвездообразбата мора да ја земе предвид и статистиката на [[Двојна ѕвезда|двојните ѕвезди]] и функцијата на почетната маса. Повеќето ѕвезди не се образуваат изолирано, туку како дел од група ѕвезди наречени [[Ѕвездено јато|ѕвездени јата]] или [[Ѕвездено здружение|ѕвездени асоцијации]].<ref>{{Наведено списание|last=Lada|first=Charles J.|last2=Lada|first2=Elizabeth A.|date=2003-09-01|title=Embedded Clusters in Molecular Clouds|journal=Annual Review of Astronomy and Astrophysics|volume=41|issue=1|pages=57–115|arxiv=astro-ph/0301540|bibcode=2003ARA&A..41...57L|doi=10.1146/annurev.astro.41.011802.094844|issn=0066-4146}}</ref>

== Ѕвездени расадници ==

=== Меѓуѕвездени облаци ===
[[Спирална галаксија]] како [[Млечниот Пат]] содржи [[Ѕвезда|ѕвезди]], ѕвездени остатоци и меѓуѕвездена средина од гас и прашина. Меѓуѕвездената средина се состои од 10<sup>−4</sup> до 10<sup>6</sup> честички на цм<sup>3</sup> и се состои од приближно 70% [[водород]] по маса, а најголемиот дел од преостанатиот гас се состои од [[хелиум]]. Овој медиум е хемиски збогатен со траги на [[Металичност|тешки елементи]] кои биле произведени и потоа исфрлени од ѕвездите преку соединување на [[хелиум]]. Подрачјата со поголема густина на меѓуѕвездена средина образуваат облаци или ''[[расеана маглина|расеани маглини]]'',<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.nasa.gov/worldbook/nebula_worldbook.html|title=Nebula|last=O'Dell|first=C. R.|work=World Book at NASA|publisher=World Book, Inc.|archive-url=https://web.archive.org/web/20050429002503/http://www.nasa.gov/worldbook/nebula_worldbook.html|archive-date=29 април 2005|accessdate=15 август 2022}}</ref> каде што се образуваат ѕвезди.<ref name="prialnik">{{Наведена книга|title=An Introduction to the Theory of Stellar Structure and Evolution|last=Prialnik|first=Dina|date=2000|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-65065-8|pages=195–212|nopp=true}}</ref> За разлика од спиралните, [[Елиптична галаксија|елиптичните галаксии]] го губат студенилото во нивниот меѓуѕвезден простор за време од околу милијарда години, што ја спречува галаксијата да образува расеани маглини, освен преку спојување со други галаксии.<ref>{{Наведен научен собир|location=Paris, France}}</ref>
[[Податотека:Eagle_nebula_pillars.jpg|врска=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Eagle nebula pillars.jpg/220px-Eagle nebula pillars.jpg|лево|мини|Слика од [[Хабл (вселенски телескоп)|вселенскиот телескоп Хабл]] позната како ''Столбови на создавањето'', каде што ѕвездите се образуваат во [[Орел (маглина)|маглината Орел]].]]
Во густите маглини каде што се создаваат ѕвезди, голем дел од водородот е во молекуларен (H<sub>2</sub>) облик, така што овие маглини се нарекувани [[Молекуларен облак|молекуларни облаци]].<ref name="prialnik"/> Вселенското набљудувалиште Хершел открило дека молекуларни влакна се навистина сеприсутни во молекуларните облаци. Густите молекуларни влакна, кои се клучни во процесот на образување на ѕвезди, се фрагментираат во гравитациски врзани јадра, од кои повеќето еволуираат во ѕвезди. Постојаното собирање на гас, геометриското свиткување и магнетните полиња може да го контролираат начинот на фрагментација на влакната. Со суперкритичните набљудувањата на влакната се откриени квазипериодични синџири на густи јадра со растојание споредливо со внатрешната ширина на влакното, и вклучува вградени протоѕвезди со одлив.<ref>{{Наведено списание|last=Zhang|first=Guo-Yin|last2=André|first2=Ph|last3=Men'shchikov|first3=A.|last4=Wang|first4=Ke|date=октомври 2020|title=Fragmentation of star-forming filaments in the X-shaped nebula of the California molecular cloud|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2020A%26A...642A..76Z/abstract|journal=Astronomy and Astrophysics|language=en|volume=642|pages=A76|arxiv=2002.05984|bibcode=2020A&A...642A..76Z|doi=10.1051/0004-6361/202037721|issn=0004-6361}}</ref> Набљудувањата покажуваат дека најстудените облаци имаат тенденција да образуваат ѕвезди со мала маса, забележани прво во [[инфрацрвена светлина]] внатре во облаците, а потоа во видлива светлина на нивната површина откога облаците ќе се распаднат, додека џиновските молекуларни облаци, кои се главно потопли, произведуваат ѕвезди од сите маси.<ref>{{Наведена книга|title=Birth, Evolution and Death of Stars|last=Lequeux|first=James|date=2013|publisher=World Scientific|isbn=978-981-4508-77-3}}</ref> Овие џиновски молекуларни облаци имаат карактеристична густина од 100 честички на цм<sup>3</sup>, пречник од {{Convert|100|ly|km}}, маси до 6 милиони [[Сончева маса|сончеви маси]] (M☉), и просечна внатрешна температура од 10 [[Келвин|К.]] Околу половина од вкупната маса на галактичкиот меѓуѕвездена средина се наоѓа во молекуларните облаци<ref>{{Наведена книга|title=Molecular hydrogen in space|last=Alves, J.|last2=Lada, C.|last3=Lada, E.|date=2001|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-78224-4|page=217|chapter=Tracing H<sub>2</sub> Via Infrared Dust Extinction}}</ref>, и во [[Млечен Пат|Млечниот Пат]] има околу 6.000 молекуларни облаци, секој со повеќе од {{Сончева маса|100,000}}.<ref>{{Наведено списание|last=Sanders, D. B.|last2=Scoville, N. Z.|last3=Solomon, P. M.|date=1985-02-01|title=Giant molecular clouds in the Galaxy. II – Characteristics of discrete features|journal=Astrophysical Journal, Part 1|volume=289|pages=373–387|bibcode=1985ApJ...289..373S|doi=10.1086/162897}}</ref> Најблиската маглина до [[Сонце]]то каде што се образуваат масивни ѕвезди е [[Орион (маглина)|маглината Орион]], оддалечена {{Convert|1300|ly|km}}.<ref>{{Наведено списание|last=Sandstrom, Karin M.|last2=Peek|first2=J. E. G.|last3=Bower|first3=Geoffrey C.|last4=Bolatto|first4=Alberto D.|last5=Plambeck|first5=Richard L.|date=2007|title=A Parallactic Distance of <math>389^{+24}_{-21}</math> Parsecs to the Orion Nebula Cluster from Very Long Baseline Array Observations|journal=The Astrophysical Journal|volume=667|issue=2|pages=1161|arxiv=0706.2361|bibcode=2007ApJ...667.1161S|doi=10.1086/520922}}</ref> Сепак, ѕвездообразбата со помала маса се одвива на оддалеченост од околу 400-450 светлосни години, во комплексот облак ρ Ophiuchi.<ref>{{Наведена книга|title=Handbook of Star Forming Regions, Volume II: The Southern Sky ASP Monograph Publications|last=Wilking, B. A.|last2=Gagné, M.|last3=Allen, L. E.|year=2008|editor-last=Bo Reipurth|chapter=Star Formation in the ρ Ophiuchi Molecular Cloud|arxiv=0811.0005|bibcode=2008hsf2.book..351W}}</ref>

Позбиено место на ѕвездообразбата се непроѕирните облаци од густ гас и прашина познати како [[Глобула|Бокови глобули]], така наречени по астрономот Барт Бок. Тие можат да се образуваат во поврзаност со разурнувањето на молекуларни облаци, а понекогаш и независно.<ref>{{Наведено списание|last=Khanzadyan, T.|last2=Smith, M. D.|last3=Gredel, R.|last4=Stanke, T.|last5=Davis, C. J.|date=February 2002|title=Active star formation in the large Bok globule CB 34|journal=Astronomy and Astrophysics|volume=383|issue=2|pages=502–518|bibcode=2002A&A...383..502K|doi=10.1051/0004-6361:20011531|doi-access=free}}</ref> Боковите глобули обично се со пречник до една светлосна година и содржат неколку [[Сончева маса|сончеви маси]].<ref>{{Наведена книга|title=Accretion Processes in Star Formation|last=Hartmann|first=Lee|date=2000|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-78520-0|page=4}}</ref> Тие можат да се забележат како темни облаци наспроти светлите [[Оддавна маглина|оддавни маглини]]. Откриено е дека повеќе од половина од познатите Бокови глобули содржат новосоздадени ѕвезди.<ref>{{Наведена книга|title=The Origin of Stars|last=Smith|first=Michael David|date=2004|publisher=Imperial College Press|isbn=1-86094-501-5|pages=43–44}}</ref>
[[Податотека:ALMA_witnesses_assembly_of_galaxy_in_early_Universe_(annotated).jpg|врска=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/ALMA witnesses assembly of galaxy in early Universe (annotated).jpg/220px-ALMA witnesses assembly of galaxy in early Universe (annotated).jpg|мини|Збир на галаксии во раниот универзум.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.eso.org/public/news/eso1530/|title=ALMA Witnesses Assembly of Galaxies in the Early Universe for the First Time|accessdate=15 август 2022}}</ref>]]

=== Распаѓање на облак ===
Меѓуѕвезден облак од гас ќе остане во [[хидростатичка рамнотежа]] сè додека [[Кинетичка енергија|кинетичката енергија]] на [[притисок]]от на гасот е во рамнотежа со [[Потенцијална енергија|потенцијалната енергија]] на внатрешната [[Гравитација|гравитациска сила]]. Математички ова се изразува со помош на виријалната теорема, која вели дека, за да се одржува рамнотежа, гравитациската потенцијална енергија мора да биде еднаква на двапати од внатрешната топлинска енергија.<ref>{{Наведена книга|url=https://archive.org/details/physicschemistry0000kwok|title=Physics and chemistry of the interstellar medium|last=Kwok|first=Sun|date=2006|publisher=University Science Books|isbn=1-891389-46-7|pages=[https://archive.org/details/physicschemistry0000kwok/page/435 435–437]|url-access=registration}}</ref> Ако облакот е толку масивен што притисокот на гасот не е доволен да го издржи, облакот ќе претрпи [[гравитациски колапс]]. Масата над која облакот ќе претрпи таков колапс или распад се нарекува Џинсова маса. Џинсовата масата зависи од температурата и густината на облакот, но обично е од илјадници до десетици илјади сончеви маси.<ref name="prialnik"/> За време на распаѓањето на облакот, истовремено се образуваат десетици до десетици илјади ѕвезди, што може да се забележи во таканаречените вградени јата. Крајниот производ на распадот на јадрото е [[Расеано ѕвездено јато|отворен кластер]] од ѕвезди.<ref>{{Наведена книга|title=Astrophysical Fluid Dynamics|last=Battaner|first=E.|date=1996|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-43747-4|pages=166–167}}</ref>
[[Податотека:ALMA_views_a_stellar_explosion_in_Orion.jpg|врска=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/ALMA views a stellar explosion in Orion.jpg/220px-ALMA views a stellar explosion in Orion.jpg|лево|мини| Набљудувањата на АЛМА на комплексот на [[маглина]]та [[Орион (маглина)|Орион]] даваат увид во експлозиите при раѓањето на ѕвездите.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://www.eso.org/public/news/eso1711/|title=ALMA Captures Dramatic Stellar Fireworks|work=www.eso.org|accessdate=15 август 2022}}</ref>]]
При ''предизвикана ѕвездообразба'', еден од неколкуте настани може да се случи за да се притисне молекуларниот облак и да се започне неговиот [[гравитациски колапс]] или распад. Меѓусебно судирање на молекуларните облаци, или пак некоја блиска експлозија на [[супернова]], ќе испратат шокирана материја во облакот со многу големи брзини.<ref name="prialnik"/> Наизменично, [[Заемоделувачки галаксии|галактичките судири]] можат да предизвикаат масивни ѕвездени изблици на ѕвездообразба бидејќи гасните облаци во секоја галаксија се притиснати и возбудени од плимните сили.<ref>{{Наведен научен собир|location=Кјото, Јапонија}}</ref> Последниот механизам може да биде одговорен за образување на [[Збиено ѕвездено јато|збиени јата]].<ref>{{Наведено списание|last=Keto, Eric|last2=Ho, Luis C.|last3=Lo, K.-Y.|date=December 2005|title=M82, Starbursts, Star Clusters, and the Formation of Globular Clusters|journal=The Astrophysical Journal|volume=635|issue=2|pages=1062–1076|arxiv=astro-ph/0508519|bibcode=2005ApJ...635.1062K|doi=10.1086/497575}}</ref>

[[Супермасивна црна дупка]] во јадрото на галаксијата може да послужи за регулација на брзината на ѕвездообразбатата во галактичкото јадро. Црната дупка може да стане активна, испуштајќи силен ветер преку колиматиран [[релативистички млаз]]. Ова може да го ограничи понатамошната ѕвездообразбата. Масивните црни дупки кои исфрлаат честички кои емитуваат радиофреквенција со брзина приближна на [[светлина]]та, исто така можат да го спречат образувањето на нови ѕвезди во некои постари галаксии.<ref>{{Наведено списание|last=Gralla, Meg|displayauthors=etal|date=29 септември 2014|title=A measurement of the millimetre emission and the Sunyaev–Zel'dovich effect associated with low-frequency radio sources|journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|publisher=Oxford University Press|volume=445|issue=1|pages=460–478|arxiv=1310.8281|bibcode=2014MNRAS.445..460G|doi=10.1093/mnras/stu1592}}</ref> Сепак, радио емисиите околу млазовите исто може да предизвикаат ѕвездообразба. Слично на тоа, послаб млаз може да предизвика ѕвездообразба кога ќе се судри со облак.<ref>{{Наведен научен собир|bibcode=etal}}</ref>
[[Податотека:Size_can_be_deceptive_ESO_553-46.jpg|врска=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Size can be deceptive ESO 553-46.jpg/220px-Size can be deceptive ESO 553-46.jpg|мини| Џуџестата галаксија ESO 553-46 има една од највисоките стапки на ѕвездообразба од околу 1000 галаксии најблиску до Млечниот Пат.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://www.spacetelescope.org/images/potw1741a/|title=Size can be deceptive|work=www.spacetelescope.org|accessdate=15 август 2022}}</ref>]]
Како што се урива, молекуларниот облак хиерархиски се распаѓа на помали и помали парчиња, додека фрагментите не достигнат ѕвездена маса. Во секој од овие фрагменти, гасот што се распаѓа ја зрачи енергијата добиена со ослободување на [[Гравитација|гравитациската]] [[потенцијална енергија]]. Како што се зголемува густината, фрагментите стануваат непроѕирни и на тој начин се помалку ефикасни во зрачење на нивната енергија. Ова ја зголемува температурата на облакот и спречува понатамошна фрагментација. Фрагментите се кондензираат во ротирачки сфери на гас кои служат како ѕвездени ембриони.<ref>{{Наведена книга|title=An Introduction to the Theory of Stellar Structure and Evolution|last=Prialnik|first=Dina|date=2000|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-65937-X|pages=198–199}}</ref>

Ефектите од турбуленцијата, макроскопските текови, [[Вртење|ротацијата]], [[Магнетно поле|магнетните полиња]] и геометријата на облакот го усложнуваат процесот на распаѓање. И ротацијата и магнетните полиња можат да го попречат распадот на облакот.<ref>{{Наведена книга|title=Accretion Processes in Star Formation|last=Hartmann|first=Lee|date=2000|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-78520-0|page=22}}</ref><ref>{{Наведено списание|last=Li, Hua-bai|last2=Dowell, C. Darren|last3=Goodman, Alyssa|last4=Hildebrand, Roger|last5=Novak, Giles|date=2009-08-11|title=Anchoring Magnetic Field in Turbulent Molecular Clouds|journal=The Astrophysical Journal|volume=704|issue=2|pages=891|arxiv=0908.1549|bibcode=2009ApJ...704..891L|doi=10.1088/0004-637X/704/2/891}}</ref> Турбуленцијата е од големо значење за предизвикување фрагментација на облакот, а во најмали размери промовира колапс.<ref>{{Наведена книга|title=Protostars and Planets V|last=Ballesteros-Paredes, J.|last2=Klessen, R. S.|last3=Mac Low, M.-M.|last4=Vazquez-Semadeni, E.|year=2007|isbn=978-0-8165-2654-3|editor-last=Reipurth, B.|pages=63–80|chapter=Molecular Cloud Turbulence and Star Formation|editor-last2=Jewitt, D.|editor-last3=Keil, K.}}</ref>

== Поврзано ==

* [[Насобирање (астрофизика)|Насобирање]] – насобирање на честички во масивен објект преку гравитациско привлекувајќи повеќе материја
* [[Модел на течење на шампањско]]
* [[Хронологија на универзумот]] - историја и иднина на универзумот
* [[Настанок и развој на Сончевиот Систем]]
* [[Настанок и развој на галаксиите]] – од хомоген почеток, образување на првите галаксии, начинот на кој галаксиите се менуваат со текот на времето
* [[Список на ѕвездообразбени подрачја во Месната Група]] — делови од галаксијата Млечен Пат и Месната Група каде што се образуваат нови ѕвезди

== Наводи ==
{{Наводи|30em}}

[[Категорија:Ѕвездена астрономија]]
[[Категорија:Ѕвездообразба| ]]
[[Категорија:Концепти во астрономијата]]