Преглед на кодот на Алберт Ајнштајн

{{Нобеловец}}
{{Инфокутија за научник
| box_width         = 200px
| name              = Алберт Ајнштајн
| image             = Albert Einstein Head.jpg
| caption           = Алберт Ајнштајн, 1947
| birth_date        = {{Роден на|14|март|1879}}
| birth_place       = [[Улм]], [[Виртемберг]], [[Германија]]
| death_date        = {{Починат на|18|април|1955}} <small>(76 г.)</small>
| death_place       = {{Починал во|Принстон|Њу Џерси|САД}}
| residence         = [[Германија]], [[Италија]], [[Швајцарија]], [[САД]]
| citizenship       = [[Германија]] (1879—96, 1914—33)<br />[[Швајцарија]] (1901—55)<br />[[САД]] (1940—55)
| ethnicity         = [[Евреи|Еврејско]]
| fields            = [[Физика]]
| workplaces        = [[Швајцарија|Швајцарски]] [[Патентен завод]] ([[Берн]])<br />[[Циришки универзитет]]<br />[[Универзитет Чарлс во Прага]]<br />[[Пруска Академија на науките]]<br />[[Кајзер Вилхелм Институт]]<br />[[Лајден универзитет]]<br />[[Институт за напредни студии]]
| alma_mater        = [[ЕТХ Цирих]]<br />[[Циришки универзитет]]
| doctoral_advisor  = [[Алфред Клеинер]]
| academic_advisors = [[Хеинрих Фридрих Вебер]]
| doctoral_students = 
| known_for         = [[Општа релативност]]<br />[[Специјална релативност]]<br />[[Брауново движење]]<br />[[Фотоелектричен ефект]]<br />[[Еднаквост на масата и енергијата]]<br />[[Ајнштајнови равенки за поле]]<br />[[Класична теорија на унифицирани полиња|Теорија на унифицирани полиња]]<br />[[Бос-Ајнштајнови статистики]]<br />[[АПР парадокс]]
| influences        = [[Марсел Гросман]]
| influenced        = [[Давид Бом]] 
| awards            = {{nowrap|[[Нобелова награда за физика]] (1921) }}<br />[[Коплиев медал]]&nbsp;(1925)<br />[[Планков медал]]&nbsp;(1929)
| religion          = [[Ајнштајн#Религиозни погледи|видете го главниот текст]]
| signature         = Albert Einstein signature.svg
| footnotes         = 
}}
{{Специјална релативност}}
'''Алберт Ајнштајн''' ({{lang-de|Albert Einstein}}; [[14 март]] [[1879]] — [[18 април]] [[1955]]) — [[Германија|германски]] [[Теориска физика|теоретски физичар]], најпознат по неговата [[Теорија за релативноста]] и Теоријата за [[еднаквост на масата и енергијата]], <math>E = m c^2</math>. Ајнштајн ја добил [[Нобелова награда за физика|Нобеловата награда за физика]] во 1921 година за „неговата работа во полето на теориската физика, а особено за неговото откритие на [[фотоелектричен ефект|фотоелектричниот ефект]]“.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/|title=Нобелова награда за физика 1921|last=|first=|date=|work=|publisher=Нобелова фондација|archive-url=|archive-date=|dead-url=|accessdate=6 март 2007}}</ref>

Во огромниот број на придонеси на Ајнштајн кон [[физика]]та се вбројува неговата [[Специјална теорија за релативноста]], која ги споила [[механика]]та и [[електромагнетизам|електромагнетизмот]], и неговата [[Општа теорија за релативноста]], која ја проширила [[теорија за релативноста|Теоријата за релативноста]] за нерамномерното движење, создавајќи нова теорија на [[гравитација]]. Има бројни придонеси во полињата на [[физичка космологија|релативистичка космологија]], [[капиларна акција]], [[критична опалесценција]], [[класична физика|класични проблеми]] на [[статистичка механика|статистичката механика]] и нивната примена во [[Квантна теорија|квантната теорија]], објаснување на [[Брауново движење|брауновото движење]] на [[молекула|молекулите]], [[веројатност]]и на [[транзициско правило|атомската транзиција]], Квантната теорија на [[едноатомски гас]]ови, [[термодинамика|термодинамичките]] својства на [[светлина]]та со ниско ниво на [[зрачење]] (со што ги дава темелите на Теоријата на [[фотон]]и), Теорија за зрачење вклучувајќи [[стимулирана емисија]], концептот на [[Класична теорија на унифицирани полиња|Теоријата на унифицирани полиња]] и придонеси кон физичката геометризација.

Ајнштајн објавил преку 300 научни и над 150 ненаучни дела.<ref>{{наведена книга | author = Пол Артур Шилп, уредувач | year = 1951 | title = Albert Einstein: Philosopher-Scientist, Volume II | publisher = Harper and Brothers Publishers (Harper Torchbook едиција) | location = Њујорк | pages = стр. 730–746}} Во неговите ненаучни трудови се вклучуваат: ''За ционизмот: Говори и предавања од проф. Алберт Ајнштајн'' (1930), „Зошто војна?“ (1933, соавтор со [[Сигмунд Фројд]]), ''Светот според мене'' (1934), ''Од моите подоцнежни години'' (1950) и научна книга за општата читателска публика, ''Еволуцијата на физиката'' (1948, соавтор со Леополд Инфелд).</ref><ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html|title=Алберт Ајнштајн, биографија|last=|first=|date=|work=|publisher=Нобелова Фондација|archive-url=|archive-date=|dead-url=|accessdate=7 март 2007}}</ref> Има статус на слава во заедницата на физиката,<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://physicsworld.com/cws/article/print/851|title=Физиката: минато, денес, иднина|author=Дурани, Матин|first=|date=|work=|publisher=Physics World|archive-url=https://web.archive.org/web/20071204051623/http://physicsworld.com/cws/article/print/851|archive-date=2007-12-04|dead-url=|accessdate=27 ноември 2007}}</ref> а магазинот ''[[Тајм]]'' во 1999 го именува како „Личност на векот“. Во пошироката култура, името „Ајнштајн“ стана синоним на генијалност.

== Младост и образование ==
Алберт Ајнштајн е роден во [[Евреи|еврејско]] семејство во [[Улм]], [[Виртемберг]], [[Германија]] на [[14 март]] [[1879]]. Неговиот татко бил Херман Ајнштајн, продавач и инженер. Неговата мајка била Полин Ајнштајн (моминско презиме Кох). Во 1880, семејството се преселило во [[Минхен]], каде неговиот татко и вујко формирале компанија, „Elektrotechnische Fabrik J. Einstein & Cie“, која произведувала електрична опрема.

Ајнштајнови не биле посериозни еврејски религозни верници, па затоа Алберт посетувал католичко основно училиште. Иако Ајнштајн имал рани говорни маани, тој сепак бил меѓу врвните ученици во училиштето.<ref>{{наведена книга | last = Розенкранц | first = Цеев| year = 2005 | title = Albert Einstein — Derrière l'image | page = 29 | publisher = Neue Zürcher Zeitung | isbn=3-03823-182-7 }}</ref><ref>{{наведена книга | first = Томас | last = Совел | title = Ајнштајн синдромот: Бистри деца кои проговоруваат доцна| pages = 89–150 | publisher = Basic Books | year = 2001 | isbn= 0-465-08140-1 }}</ref>

[[Податотека:Albert Einstein as a child.jpg|thumb|left|200px| Алберт Ајнштајн во 1893 (на 14 години), пред неговото семејство да се пресели во Италија.]]
Кога Ајнштајн имал пет години, неговиот татко му покажал џебен [[компас]]. Ајнштајн сфатил дека има нешто во празниот простор што ја движи иглата и подоцна изјавил дека ова искуство му направило „длабока и долготрајна импресија“.<ref>{{наведена книга | first =П. А. | last = Шилп| title = Алберт Ајнштајн - Автобиографски забелешки| pages = 8–9 | publisher = Open Court Publishing Company | year = 1979}}</ref> На инсистирање на неговата мајка, тој земал часови по [[виолина]] на шестгодишна возраст, и иако не ги сакал и евентуално се откажал, подоцна многу уживал во [[Волфганг Амадеус Моцарт|моцартовите]] виолински сонати. Како што растел, Ајнштајн градел модели и [[машина|механички направи]] од чиста забава, а почнал да покажува и талент за математика.

Во 1889, семејниот пријател Макс Талмуд, медицински студент,<ref name=HarvChemAE>Дадли Хершбаг, „Ајнштајн како студент“, оддел за хемија и биохемија при универзитетот Харвард, Кембриџ, САД, стр. 3 веб: [http://www.chem.harvard.edu/herschbach/Einstein_Student.pdf HarvardChem-Einstein-PDF] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20090226002142/http://www.chem.harvard.edu/herschbach/Einstein_Student.pdf |date=2009-02-26 }}: за посетите на Макс Талмуд.</ref> го запознал десетгодишниот Ајнштајн со клучни научни, математички и филозофски текстови, вклучувајќи го делото на [[Иманел Кант|Кант]] ''Критика на чистата причина'' и [[евклид]]овите ''Елементи'' (Ајнштајн ја нарекол „малата света геометриска книга“)<ref name=HarvChemAE/> Од Евклид, Ајнштајн почнал да разбира дедуктивно резонирање, и до дванаесетгодишна возраст, тој ја научил [[Евклидова геометрија|евклидовата геометрија]]. Веднаш потоа почнал да го истражува [[калкулус]]от.

Во неговите рани тинејџерски години, Ајнштајн ја посетувал прогресивната гимназија Луитполд. Неговиот татко имал намера тој да следи [[електрично инженерство]], но Ајнштајн се судрил со авторитетните во училиштето и со школскиот режим. Тој подоцна напишал дека духот на учење и креативноста биле изгубено во строго учење на памет.

Во 1894, кога Ајнштајн имал петнаесет години, бизнисот на неговиот татко пропаднал и семејството се преселило во Италија, најпрвин во [[Милано]], а по неколку месеци во [[Павија]]. За ова време, Ајнштајн го напишал својот прв научен труд, „Истражувањето на состојбата на [[етер]] во [[магнетно поле|магнетни полиња]]“<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.worldscibooks.com/phy_etextbook/4454/4454_chap1.pdf|title=Првиот труд на Ајнштајн|last=Мехра|first=Јагдиш|date=|work=|archive-url=https://web.archive.org/web/20080909204640/http://www.worldscibooks.com/phy_etextbook/4454/4454_chap1.pdf|archive-date=2008-09-09|dead-url=|accessdate=4 март 2007|url-status=dead}}</ref> Ајнштајн подоцна го напуштил Минхен за да го заврши средното училиште, но во пролетта 1895 година се повлекол за да се придружи на семејството во Павија, убедувајќи го училиштето да го ослободи користејќи медицинска белешка.

Наместо да го заврши средното образование, Ајнштајн одлучил да се пријави директно на ЕТХ Цирих, Швајцарскиот Федерален Институт за технологија во [[Цирих]], Швајцарија. Без школско свидетелство, тој морал да положи приемен испит, во што не успеал, иако имал исклучително добри оценки во математика и физика.<ref>{{Citation | last=Хајфилд| first=Роџер |author2=Картер, Пол | title=Приватниот живот на Алберт Ајнштајн | publisher=Faber and Faber | year=1993 | location=London | isbn=0-571-17170-2 | pages=21}}</ref> Ајнштајн напишал дека во таа иста година, на 16 години, за првпат го извршил неговиот [[експеримент]] на визуелизација на патување паралелно со светлосен бран.

Ајнштајнови го испратиле Алберт во [[Арау]], Швајцарија, да го заврши средното образование. Додека престојувал со фамилијата на проф. Јост Винтелер, тој се заљубил во нивната ќерка, Мари (сестрата на Алберт, Маја, подоцна се омажила со Пол Винтелер). Во Арау, Ајнштајн ја проучувал [[Џејмс Максвел|Максвеловата]] [[Електромагнетна теорија]]. Во 1896, тој матурирал на 17 годишна возраст, се откажал од своето германско државјанство за да ја избегне воената служба (со одобрение на татка си) и конечно се пријавил на математичката програма во ЕТХ. Мари се преселила во Олсберг, Швајцарија каде зела наставничко место.

Во 1896, идната жена на Ајнштајн, [[Милева Мариќ]], исто така се пријавила на ЕТХ како единствената жена која студирала математика. За време на следните неколку години, Ајнштајн и Мариќ го развиле своето пријателство во романса. Ајнштајн завршил со студиите во 1900 од ЕТХ со диплома по физика.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.ssqq.com/archive/alberteinstein.htm|title=Кратка биографија на Алберт Ајнштајн|last=|first=|date=|year=2005|work=|archive-url=|archive-date=|dead-url=|accessdate=11 јуни 2007}}</ref> Истата година, пријателката на Ајнштајн, [[Мишел Бесо]], го запознала со работата на [[Ернст Мах]]. Следната година, Ајнштајн објавил статија во престижниот весник ''Annalen der Physik'' за [[капиларна акција|капиларните сили]] на една сламка. На [[21 февруари]] [[1901]], тој добил швајцарско државјанство, од кое никогаш не се откажал.<ref>{{Наведена мрежна страница | title= Националностите на Ајнштајн на einstein-website.de | url= http://www.einstein-website.de/z_information/variousthings.html#national | access-date= 4 октомври 2006 | archive-date= 2011-07-22 | archive-url= https://web.archive.org/web/20110722183129/http://www.einstein-website.de/z_information/variousthings.html#national | url-status= dead }}</ref>

== Научна кариера ==
Ајнштајн студирал во [[Цирих]] на ''Eidgenössische Technische Hochschule'' од [[1896]] до [[1900]] година каде му е доделена учителска диплома. Во [[1901]] година станал државјанин на [[Швајцарија]]. По завршени студии Ајнштајн се вработува во Патентниот завод на Швајцарија. Ајнштајн докторирал во [[1905]] година со теза "Нов вид на воспоставување на молекуларни димензии" ("''Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen''"). Истата година напишал неколку студии кои ги имаат воспоставено темелите на современата физика. Неговите истражувања се дотолку импресивни оти немале обимни наводи во поранешната научна литература и претставувале битен исчекор кон нови разбирања на физичките појави. Три од нив, на темите на [[брауново движење|брауновото движење]], [[фотоелектричен ефект]] и [[специјална релативност]] се од посебна важност бидејќи разјасниле набљудувања за коишто до тогаш не постоеле научни објасненија.

Ајнштајн станал светска позната личност по неговата формулација на теоријата за релативноста во [[1915]] година. Неговата популарност има достигнато такво ниво што во секојдневниот говор зборот ''Ајнштајн'' претставува синоним за интелигентен или генијален. Последните години од својот живот ги посветил на изучување на обединувањето на теориите на гравитација и електромагнетизам.

== Политички погледи ==
Ајнштајн себеси се сметал за [[пацифизам|пацифист]] и [[хуманизам|хуманист]], а кон крајот на животот и за [[демократски социјализам|демократски социјалист]]. Особено изразен бил неговиот пацифизам, при што Ајнштајн посебно ги почитувал погледите на [[Махатма Ганди]].

Познато е неговото залагање за одбрана на [[човекови права|човековите права]], кое особено дошло до израз за време на [[макартизам|макартизмот]] во [[САД]]. Кога истакнатиот црнечки водач [[В. Е. Б. Дибуа]] бил обвинет дека е [[комунисти]]чки шпион, Ајнштајн сам се пријавил за сведочи во негова корист. Во таа прилика, Ајнштајн изјавил: „Расизмот е најголема болест на Америка.“ По објавата на Ајнштајн дека ќе сведочи во одбрана на Дибуа, обвинението против него било повлечено.

Најконтроверзен е ставот на Ајнштајн кон [[атомска бомба|атомската бомба]]. Непосредно пред почетокот на [[Втора светска војна|Втората светска војна]], на [[2 август]] [[1939]] година Ајнштајн му напишал писмо на американскиот претседател [[Френклин Рузвелт]], поттикнувајќи го да започне истражувања за пронаоѓање на [[јадрено оружје]]. Сепак, подоцна Ајнштајн се спротивставил на употребата на јадреното оружје и не учествувал во [[Проект Менхетен|проектот за создавање на атомска бомба]]. По војната, Ајнштајн се промовирал како еден од најголемите критичари на јадреното оружје.

Ајнштајн бил и приврзаник на [[ционизам|ционизмот]]. Во 1952 годинна, новосоздадената [[Израел|Држава Израел]] му понудила да стане втор претседател на земјата, но Ајнштајн ја одбил понудата, тврдејќи дека не поседува доволно способности за справување со луѓе.

==Занимливости==
По [[смрт]]та на Ајнштајн, за време на аутопсијата му биле извадени [[мозок]]от и [[очи]]те, при што во 1955 година очите му биле предадени на неговиот личен [[Офталмологија|офталмолог]] Хенри Абрамс, кој ги чувал до [[2009]] година. Потоа, тие се чувале во сеф во [[Њујорк]].<ref>„Окото на Ајнштајн и средниот прст на Галилеј се чуваат како музејски експонати“, ''Дневник'', година XIX, број 5874, петок, 25 септември 2015, стр. 22-23.</ref>

==Ајнштајн како тема во уметноста и во популарната култура==
* „Ајнштајн“ — кус расказ на македонскиот писател [[Ѓоко Здравески]] од 2019 година.<ref>Ѓоко Здравески, ''Отсечки стварност''. Скопје: Бегемот, 2019, стр. 58.</ref>
* „Ајнштајн на плажа“ (англиски: ''Einstein on the beach'') — музички албум на американскиот [[композитор]] [[Филип Глас]] (''Philip Glass'') од 1979 година.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=MIDuZq7RVAM&list=PLTUlTwlsdlFQhHsAoG7sCxumrigHW-qJk YouTube, Philip Glass - Einstein On The Beach - 01 Knee Play 1 (1981) (пристапено на 13 мај 2017)]</ref>
* „Ајнштајновиот ден“ (англиски: ''Einstein's Day'') — песна на американската [[Рок-музика|рок]]-група [[Мишн оф Бурма (рок-група)|Мишн оф Бурма]] (''Mission of Burma'') од 1982 година.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=B5koIpGjPzU YouTube, Mission Of Burma - VS. - Full Album (пристапено на 13 мај 2017)]</ref>

== Надворешни врски ==
{{рв|Albert Einstein}}
===== Македонски јазик =====
* [http://www.marxists.org/makedonski/einstein/index.htm Македонска архива за политички дела на Ајнштајн] 
===== Англиски јазик =====
* [http://www.alberteinstein.info/ Ајнштајн интернет архиви]{{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20110811112756/http://www.alberteinstein.info/ |date=2011-08-11 }} 
* [http://www.aip.org/history/einstein/index.html А. Ајнштајн: Лик и дело] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20051125123930/http://www.aip.org/history/einstein/index.html |date=2005-11-25 }}, на Американскиот Институт за физика: биографија, аудио и PDF документи за училишна намена 
* [http://photos.aip.org/exhibits/ein.jsp „Емилио Сегре визуелни архиви: Алберт Ајнштајн“] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20071127102934/http://photos.aip.org/exhibits/ein.jsp |date=2007-11-27 }}, Американски Институт за физика 
* [http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Einstein.html MacTutor History of Mathematics archive: Albert Einstein] Универзитет Сент Ендрјуз, училиште за математика и статистика (содржи огромна библиографија за понатамошно читање)
* [http://www.pbs.org/wgbh/nova/einstein/ „Големата идеја на Ајнштајн“] - Мрежно место на серијата телевизиски документарци ''Nova''
* [http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/index.html Nobelprize.org: Нобеловата награда за физика 1921]
* [http://genealogy.math.ndsu.nodak.edu/id.php?id=53269 Математички генеолошки проект: Алберт Ајнштајн], генеолошки проект на Државниот универзитет Северна Дакота во соработка со Американското Математичарско Здружение
* [http://www.bbc.co.uk/radio4/science/ineinsteinsshadow.shtml Во сенката на Ајнштајн] BBC Радио 4 серијал на придонесите на Ајнштајн
* [[wikilivres:Albert Einstein|Дела на Алберт Ајнштајн]] (во јавна сопственост во Канада)

== Наводи ==
{{reflist|2}}

{{Релативност}}
{{Нобелова награда за физика}}

{{Нормативна контрола}}

{{ОСНОВНОПОДРЕДУВАЊЕ:Ајнштајн, Алберт}}
[[Категорија:Алберт Ајнштајн| ]]
[[Категорија:Добитници на Нобеловата награда за физика]]
[[Категорија:Германски Евреи]]
[[Категорија:Германски физичари]]
[[Категорија:Американски Евреи]]
[[Категорија:Американски физичари]]
[[Категорија:Луѓе од Улм]]
[[Категорија:Членови на Баварската академија на науките]]
[[Категорија:Членови на Американското филозофско друштво]]
[[Категорија:Личности овековечени во споменикот „Валхала“]]
[[Категорија:Носители на прускиот Орден за заслуги (граѓански)]]
[[Категорија:Носители на медалот „Макс Планк“]]
[[Категорија:Странски членови на Кралското друштво]]
[[Категорија:Апсолвенти на Швајцарскиот федерален технолошки институт во Цирих]]
[[Категорија:Квантни физичари]]
[[Категорија:Космолози]]
[[Категорија:Теориски физичари]]
[[Категорија:Американски пронаоѓачи]]
[[Категорија:Германски нобеловци]]
[[Категорија:Американски нобеловци]]
[[Категорија:Еврејски нобеловци]]
[[Категорија:Германски пронаоѓачи]]
[[Категорија:Членови на Кралската холандска академија на уметностите и науките]]
[[Категорија:Дописни членови на Академијата на науките на Советскиот Сојуз]]
[[Категорија:Членови на Националната академија на науките на САД]]
[[Категорија:Странски членови на Индиската национална академија на науките]]
[[Категорија:Носители на Златниот медал од Кралското астрономско друштво]]
[[Категорија:Членови на Кралската шведска академија на науките]]
[[Категорија:Почесни членови на Академијата на науките на Советскиот Сојуз]]
[[Категорија:Швајцарски нобеловци]]
[[Категорија:Членови на Пруската академија на науките]]
[[Категорија:Членови на Гетингенската академија на науките]]