Преглед на кодот на Елиптична галаксија

[[Image:Abell S740, cropped to ESO 325-G004.jpg|thumb|Џиновската елеиптична галаксија ESO 325-G004]]

'''Елиптична галаксија''' — вид на [[галаксија]] која има приближно [[елипсоид|елипсовиден]] облик и изедначен светлински профил. За разлика од рамните [[спирална галаксија|спирални галаксии]] со организираност и структура, елиптичните галаксии се тридимензионални, без присуство на структура, и нивните ѕвезди се во некои случајни орбити околу центарот. Тие се едни од трите основни класи на галаксии кои биле пшрвично опишани од страна на [[Едвин Хабл]] во неговото дело „Во светот на маглините“ ''(The Realm of the Nebulae)'' од 1936 г,<ref>{{Наведена книга |last=Hubble |first=E. P. |authorlink=Edwin Hubble |title=The Realm of the Nebulae |year=1936 |publisher=Yale University Press |location=New Haven |isbn=978-0300025002}}</ref> а воедно се пишува и за [[спирална галаксија|спиралните]] и [[леќеста галаксија|леќестите]] галаксии. Тие имаат најразлични облици од скоро сферични до мошне рамни и со големини од десетина милиони до неколку трилиони [[ѕвезда|ѕвезди]]. Првично, Едвин Хабл сметал дека елиптичните галаксии можат да се развијат во [[спирална галаксија|спирални галаксии]], но подоцна се покажало дека ова тврдење е погрешно.<ref name="author">John, D, (2006), ''Astronomy'', ISBN 1-4054-6314-7, p. 224-225</ref> Ѕвездите кои се во внатрешноста на елиптичните галаксии се многу постари од ѕвездите во спиралните галаксии.<ref name="author" />

Повеќето елиптични галаксии се составени од стари, со мали маси ѕвезди, со ретка [[меѓуѕвездена средина]] и минимално [[создавање на ѕвезда|создавање на ѕвезди]], и тежнеат да се опкружени со многубројни [[ѕвездено јато|ѕвездени јата]]. Елиптичните галаксии се верува дека се приближно 10–15% од галаксиите во [[суперјато Девица|суперјатото Девица]], и истите не се преовладувачјиот вид на галаксии во целокупниот универзум.<ref>{{Наведено списание |author=Loveday, J. |date=February 1996 |title=The APM Bright Galaxy Catalogue. |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=278 |issue=4 |pages=1025–1048 |bibcode=1996MNRAS.278.1025L|arxiv = astro-ph/9603040 |doi=10.1093/mnras/278.4.1025}}</ref> Тое се најчесто сместени во близина на центарот на [[галактичко јато|галактичките јата]].<ref>{{Наведено списание |author=Dressler, A. |date=March 1980 |title=Galaxy morphology in rich clusters - Implications for the formation and evolution of galaxies. |journal=The Astrophysical Journal |volume=236 |pages=351–365 |bibcode=1980ApJ...236..351D |doi=10.1086/157753}}</ref> Елиптичните галаксии се нарекуваат уште и „првични“ галаксии, поради нивната местоположба во [[Хаблова секвенца|Хабловата секвенца]], и се смета дека се поретки во раниот развој на [[универзум]]от.

==Општи особености==

[[File:Development of massive elliptical galaxies.jpg|thumb|Развој на масивните елиптични галаксии]]

Елиптичните галаксии поседуваат неколку својства кои ги прават различни од останатите класи на галаксии. Тие се сферични или јајцевидни маси на ѕвезди, без присуство на гасови. Најмалата позната елеиптична галаксија е околу една десетина од големината на [[Млечен Пат|Млечниот Пат]]. Движењето на ѕвездите во елиптичните галаксии е претежно радијално, за разлика од дисковите на [[спирална галаксија|спиралните галаксии]], кај кои преовладува [[вртење]]то. Понатамошно, постои и многу мала количина на [[меѓуѕвездена материја]], која доведува до мали стапки на [[создавање на ѕвезда|создавање на ѕвездите]], неколку [[расеано јато|расеани јата]], и неколку млади ѕвезди, елиптичните галаксии се состојат од [[металност|ѕвезди од втората генерација]], со што истите имаат црвена боја. Големите елиптични галаксии најчесто поседуваат огромен систем од [[ѕвездено јато|ѕвездените јата]].<ref>{{Наведена книга |last=Binney |first=J. |author2=Merrifield, M. |title=Galactic Astronomy |year=1998 |publisher=Princeton University Press |location=Princeton |isbn=978-0-691-02565-0 |oclc=39108765}}</ref>

Динамичките својства на елиптичните галаксии и [[испакнатост (астрономија)|испакнатоста]] на [[дисковна галаксија|дисковите галаксии]] се слични,
<ref name="DM1999">
{{Наведено списание
  | last = Merritt | first = D.
  | authorlink = David Merritt
  | title = Elliptical galaxy dynamics
  | journal = The Astronomical Journal
  | volume = 756
  | issue = 756  | pages = 129–168
  | date = February 1999
  | bibcode = 1999PASP..111..129M
  | doi = 10.1086/316307 |arxiv = astro-ph/9810371 
}}</ref> што наведува на тоа дека тие се формирани од истите физички порцеси, иако ова и понатаму е спорно. [[Сјајност]]а на елиптичните галаксии и испакнатости се покоруваат мошне задоволително на [[Серсиков закон|Серсиковиот закон]].

Елиптичните галаксии се претежно присутни во [[галактичко јато|галактички јата]] и во компактните збирови на галаксии.

==Создавање на ѕвезди==

Традиционалниот опис на елиптичните галаксии ги опишува како галаксии каде [[создавање на ѕвезда|создавањето на ѕвездите]] завршило по првичното црвен поместување, при што тие светат со нивните стари соседни ѕвезди. Елиптичните галаксии имаат жолто-црвена боја која е издвоивлива од сината нијанса на повеќето [[спирална галаксија|спирални галаксии]]. Кај спиралните галаксии, оваа сина боја потекнува од претежно млади сини ѕвезди, топли ѕвезди во спиралните краци. Зе верува дека постои многу мало ѕвездено создавање во елиптичните галаксии, поради недостатокот на гас во споредба со неправилните галаксии. Но, во поновите испитувања, доказите покажуваат дека соодветен број (~25%) на елиптични галаксии поседуваат резервоари со остаточен гас<ref name=Young2011>{{Наведено списание|author=Young, L. M. |display-authors=  et al.|title=The Atlas3D project -- IV: the molecular gas content of early-type galaxies|journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|date=June 2011|volume=414|issue=2|pages=940–967|arxiv= 1102.4633|doi=10.1111/j.1365-2966.2011.18561.x|bibcode=2011MNRAS.414..940Y}}</ref> 
и мало ниво на ѕвездено создавање.<ref name=Crocker2011>{{Наведено списание|last=Crocker|first=A. F. |display-authors=  et al.|title=Molecular gas and star formation in early-type galaxies|journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|date=January 2011|volume=410|issue=2|pages=1197–1222|arxiv=1007.4147|doi=10.1111/j.1365-2966.2010.17537.x|bibcode=2011MNRAS.410.1197C}}</ref> Истражувачите од [[вселенска опсерваторија Хершел|вселенската опсерваторија Хершел]] велат дека централните црни дупки во елиптичните галаксии не дозволуваат гасот доволно да се излади за да се овозможи создавањето на ѕвездите.<ref>[http://www.hngn.com/articles/25442/20140227/red-and-dead-galaxies-have-beating-black-hole-hearts-preventing-star-formation.htm "Red And Dead Galaxies Have Beating Black Hole 'Hearts', Preventing Star Formation."]</ref>

==Големини и облици==

[[File:Galactic fireflies.jpg|thumb|Централната галаксија на оваа слика е огромна елиптична галаксија со ознака 4C 73.08.<ref>{{наведени вести|title=Galactic fireflies|url=http://www.spacetelescope.org/images/potw1246a/|accessdate=13 February 2013|newspaper=ESA/Hubble Picture of the Week}}</ref>]]

[[File:MACSJ1423.8+2404.jpg|thumb|Светлиот централен објект е суперџиновска елиптична галаксија, преовладувачкиот член на [[галактичко јато|галактичкото јато]] познато под ознаката MACSJ1423.8+2404.]]

Елиптичните галаксии се разлликуваат по својата големина и маса, со големина од десетина од [[килопарсек]] па сè до 100 килопарсеци, и од 10<sup>7</sup> до скоро 10<sup>13</sup> сончеви маси. Овој интервал е мошне поширок за овој вид на галаксија отколку за останатите. Најмалите, [[Џуџеста елиптична галаксија|џуџести елиптични глаксии]], не се поголеми од типичните [[ѕвездено јато|ѕвездени јата]], но содржат соодветна количина на [[темна материја]] која ја нема во јатата. Повеќето од малите галаксии можно е да не се поврзани со останатите елипсовидни галаксии.

Во [[Хаблова класивикација|Хабловата класификација]] на елиптичните галаксии се изразува со цел број кој покажува колку е издолжена сликата на една галаксија.
Класификацијата е одредена од односот на големата оска (''a'') во однос на малата оска (''b'') на самата галаксија:

:<math>10 \times \left(1 - \frac{b}{a}\right)</math>

Па така за сферичната галаксија со ''a'' еднакво на ''b'', вредноста е еснаква на 0, и Хабловиот вид е E0. Границата е E7, за која се верува дека се должи на ефектот наречен [[закривувачка нестабилност]] кој предизвикува рамните галаксии да се надуваат. Најчестиот облике близок до E3. Хабл препознал дека класификацијата по облици зависи од обликот на галаксијата, како и од аголот под кој се набљудува галаксијата. Па поради ова, накои галаксии од Хабловиот вид E0 се всушност издолжени.

Постојат два физички видови на елипсоиди: „кутивести“ џиновски елипсоиди, чиј облик е добиен од случајниото движење кое е поголемо во некои насоки од другите, и „дисковвните“ нормални и слабо сјајни елипсоиди, кои имаат скоро изотропна случајна брзина но се сплескани поради вртежната сила.

[[Џуџеста елиптична глаксија|Џуџестите елиптични галаксии]] имаат особености кои се мешавина од оние на вообичаените елиптични галаксии и [[ѕвездено јато|ѕвездените јата]]. [[Џуџеста сфероидна галаксија|Џуџести сфероидни галаксии]] изгледаат како да се поинаков вид на класификација: нивните особености се послични на оние на неправилните и подоцнежните спирални видови на галаксии.

На поголемиот крај на елептичниот спектар, постои и понатамошна делба, над Хабловата класификација. Покрај ''џE'' џиновските елипсоиди, постојат и [[тип-D галаксија|D-галаксии]] и [[тип-cD галаксија|cD-галаксии]]. Овие се слични на помалите роднини но поразредени со огромни ореоли. Некои се послични со [[леќеста галаксија|леќестите галаксии]].

==Развој==

Моменталното размислување е дека елиптичната галаксија може да е резултат од долгиот процес каде две или повеќе галксии со подеднакви маси, се судираат и [[галактичко спојување|спојуваат]].

Ваквите големи галактички спојувања се верува дека биле во почетниот развој на универзумот, но денес не се толку чести. Помалите судири на две галаксии при различни маси, и не се ограничени на џиновските елипсоиди. На пример, за нашата галаксија се верува дека проголтала неколку помали галаксии. [[Млечен Пат|Млечниот Пат]], зависи од непозната тангенцијална компонента, и истата е на судирен пат кој ќе трае 4–5 милијарди години со [[Андромеда(галаксија)|Андромеда]]. Се претпоставува дека ќе се добие елиптична галаксија од судирот на овие две спирални галаксии.<ref>{{Наведена мрежна страница|title=Milky Way Galaxy Doomed: Collision with Andromeda Pending|url=http://apod.nasa.gov/apod/ap120604.html}}</ref>

Секоја светла елиптична галаксија се верува дека содржи [[супермасивна црна дупка]] во својот центар. Масата на црната дупка е тесно поврзана со масата на галаксијата, преку [[запис M–σ|записот M–σ]]. Се верува дека црните дупки имаат важна улога во ограничувањето на растот на елиптичните галаксии во раниот универзум преку спречувањето на создавањето на нови ѕвезди.

==Примери==

[[File:SDSS J162702.56+432833.9.jpg|thumb|SDSS J162702.56+432833.9 е елиптична галаксија.<ref>{{наведени вести|title=The Calm after the Galactic Storm|url=http://spacetelescope.org/images/potw1148a/|accessdate=1 December 2011|newspaper=ESA/Hubble Picture of the Week}}</ref>]]

* [[NGC 221|М32]]
* [[NGC 4472|М49]]
* [[NGC 4621|М59]]
* [[NGC 4649|М60]]
* [[NGC 4486|М87]]
* [[NGC 4552|М89]]
* [[NGC 3379|М105]]
* [[IC 1101]] — една од најголемите галксии во [[метагалаксија]]та
* [[Мафеи 1]], најблиската елиптична галаксија.
* [[Кентаур A]], [[радиогалаксија]], елиптична/леќеста (оспорен облик)

== Поврзано ==

* [[Леќеста галаксија]]
* [[Запис M–σ]]
* [[Осипков–Меритов модел]]

== Наводи ==
{{наводи}}

{{Галаксија}}
{{Млечен Пат}}

[[Категорија:Елиптични галаксии| ]]
[[Категорија:Морфолошки типови на галаксии]]