Преглед на кодот на Затемнување

[[Податотека:Solar eclipse 1999 4.jpg|мини|десно|250п|Целосно затемнување на Сонцето во 1999 г. По работ се забележуваат [[протурберанција|протурберанции]] (црвено) како и [[Сончева корона|коронски]] филаменти.]]
[[Податотека:ISS-52 Eclipse 2017 Umbra Viewed from Space (1).jpg|мини|десно|250п|Сенката од затемнување врз Земјата гледана од вселената.]]

'''Затемнување''' — астрономска појава при која едно [[астрономско тело]] се прикрива кога ќе стапи во сенката на друго тело или другото тело ќе помине помеѓу него и набљудувачот. Ова порамнување на небесни тела се нарекува ''[[сизигија (астрономија)|сизигија]]''.<ref>{{наведена изјава за печат |author=Staff |date=31 март 1981 |work=The New York Times |title=Science Watch: A Really Big Syzygy |url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?sec=health&res=9F02E5DB1039F932A05750C0A967948260&fta=y |access-date=29 февруари 2008 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20081210100651/http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?sec=health&res=9F02E5DB1039F932A05750C0A967948260&fta=y |archive-date=10 декември 2008 }}</ref> До затемнување доаѓа или со ''[[прикривање (астрономија)|прикривање]]'' (целосно попречување) или ''[[премин (астрономиј)|премин]]'' (делумно попречување). Длабоко затемнување (или „длабоко прикривање“) е појавата кога мало астрономско тело се наоѓа зад поголемо.<ref name="QZ-2023">{{нмс |author=Staff |title=PHYS 1350 Astronomy Exam 3 (TXST-Olson) |url=https://quizlet.com/341047631/phys-1350-astronomy-exam-3-txst-olson-flash-cards/ |date=2023 |work=Quizlet |url-status=live |archiveurl=https://archive.today/20231109125204/https://quizlet.com/341047631/phys-1350-astronomy-exam-3-txst-olson-flash-cards/ |archivedate=9 ноември 2023 |accessdate=9 ноември 2023 }} "What is a deep eclipse? The smaller star is behind the bigger star"</ref><ref name="AT-20231107">{{наведени вести |author=Miller, A.M. |display-authors=et al.|title=ATel #16328 - ASASSN-23ht: A Deep Eclipse Event |url=https://www.astronomerstelegram.org/?read=16328 |date=7 ноември 2023 |work=The Astronomer's Telegram |url-status=live |archiveurl=https://archive.today/20231109132351/https://www.astronomerstelegram.org/?read=16328 |archivedate=9 ноември 2023 |accessdate=9 ноември 2023 }}</ref>

Поимот ''затемнување'' најчесто се користи за [[затемнување на Сонцето]], кога сенката на Месечината минува преку Земјината површина, или [[затемнување на Месечината]], кога Месечината стапува во сенката на Земјата. Но истото важи и за сите други такви тела во вселената. [[Двојна ѕвезда|Двојните системи]] исто така прават затемнување ако рамнината на [[орбита]]та на нивните составни ѕвезди се пресекува со положбата на набљудувачот.

Кај посебните случаи на затемнувањата на Сонцето и Месечината, тие се случуваат само во време на „сезона на затемнување“, двапати годишно кога рамнината на Земјината орбита околу Сонцето ја пресекува рамнината на Месечевата орбита околу Земјата, и линијата што ја прави пресекот води кон Сонцето. [[Затемнување на Сонцето#Видови|Видот на затемнување]] што се случува секоја сезона (целосно, прстенесто, мешовито или делумно) зависи од [[привидна големина|привидните големини]] на Сонцето и Месечината. Кога орбитата на [[Земја]]та околу Сонцето и онаа на Месечината околу Земјата би лежеле на иста рамнина, тогаш затемнување би имало секој месец. Би имало затемнување на Месечината на секоја полна месечина и затемнување на Сонцето на секоја млада месечина. Реткоста на затемнувањата се должи на ова рамнинско несовпаѓање. Кога двете орбити би биле совршено округли, тогаш секој месец би имало затемнување од истиот вид.

Затемнувањето на Месечината се гледа од сета ноќна страна на Земјата. Од друга страна, затемнувањето на Сонцето, особено целосното што се случува само на едно место на Земјината површина, е мошне ретка појава што се јавува еднаш на многу децении.

== Сенка, полусенка и претсенка ==

[[Податотека:Umbra01 mk.svg|мини|исправено=1.3|Сенка, полусенка и претсенка фрлени од тело кое прикрива поголем извор на светлина.]]
За секои две тела во просторот можеме да повлечеме права линија од едното до другото. Второто тело ќе затскрие извесно количество светлина што ја дава првото, создавајќи засенето подрачје околу оската на линијата. Овие тела обично се движат во однос на другото и околината, така што таа сенка ќе минува низ поголемо подрачје во просторот и ќе се задржи на дадено место во подрачјето само извесно време. Гледајќи од тоа место, ова засенување се нарекува затемнување.<ref name=westfall2014>{{наведување | title=Celestial Shadows: Eclipses, Transits, and Occultations | volume=410 | series=Astrophysics and Space Science Library | first1=John | last1=Westfall | first2=William | last2=Sheehan | publisher=Springer | year=2014 | isbn=978-1493915354 | pages=1–5 | url=https://books.google.com/books?id=W9mLBQAAQBAJ&pg=PA1 | postscript=. }}</ref>

Телата што учествуваат во затемнувањето се приближно округли.<ref name=westfall2014/> Подрачјето на сенката на телото за време на затемнување може на три дела:<ref name=glossary>{{нмс | last=Espenak | first=Fred | date=21 септември 2007 | url=http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEhelp/SEglossary.html | title=Glossary of Solar Eclipse Terms | publisher=NASA | access-date=28 февруари 2008 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20080224074526/http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEhelp/SEglossary.html | archive-date=24 февруари 2008 }}</ref>
* '''Сенка''' ([[латински јазик|лат.]] ''umbra''), во која телото целосно го покрива изворот на светлина. За [[Сонце]]то, овој извор на светлина е фотосферата.
* '''Претсенка''' (лат. ''antumbra'') која се протега по завршетокот на сенката и во која телото е целсно пред изворот на светлина, но е премало за целосно да го покрие.
* '''Полусенката''' (лат. ''penumbra''), во која телото само делумно стои пред изворот на светлина.

[[Податотека:Solar eclipse types mk.svg|мини|исправено=0.9|Поставеноста на Сонцето и Месечината при целосно (А), прстенесто (Б) и делумно (В) затемнување на Сонцето.]]
'''Целосно затемнување''' се јавува кога набљудувачот е во сенката, '''прстенесто затемнување''' кога набљудувачот е во претсенката, а '''делумно затемнување''' кога набљудувачот е во полусенката. При затемнување на Месечината во играсе само сенката и полусенката, бидеји претсенката на системот Сонце-Земја лежи далеку од Месечината. Analogously, привидниот пречник на Земјата гледајќи од Месечината е речиси четири пати поголем од Сончециот, па затоа не може да создаде прстенесто затемнување. На ист начин може да се опишат и другите затемнувања како на пр. претсенката на [[Дејмос]] кога го преминува [[Марс]], или [[Фобос]] кога влегува во претсенката на Марс.

''Прв контакт'' се случува кога дискот на затемнувачкото тело почнува да влијае врз изворот на светлина; ''втор контакт'' е кога дискот ќе се смести целосно во изворот на светлина; ''трет контакт'' е кога ќе почне да излегува од светлината; а ''четврти'' или ''последен контакт'' е кога целосно ќе го напушти дискот на изворот на светлината.

Кај сферните тела, кога прикривачкото тело е помало од ѕвездата, должината (''L'') на конусната сенка ќе биде:

:<math>L\ =\ \frac{r \cdot R_o}{R_s - R_o}</math>

каде ''R<sub>s</sub>'' е полупречникот на ѕвездата, ''R<sub>o</sub>'' е полупречникот на прикривачкото тело, а ''r'' е растојанието од ѕвездата до прикривачкото тело. За [[Земја]]та, ''L'' во просек изнесува 1,384{{e|6}}&nbsp;[[километар|км]], што е многу поголемо од [[голема полуоска|големата полуоска]] на Месечината (3,844{{e|5}}&nbsp;км). Затоа, конусот на Земјината сенка може целосно да ја зафати Месечината за време на [[затемнување на Месечината|нејзино затемнување]].<ref>{{наведена книга 
|first=Robin M. |last=Green |date=1985 
|title=Spherical Astronomy |publisher=Oxford University Press 
|isbn=978-0-521-31779-5 }}</ref> Меѓутоа, ако прикривачкото тело има атмосфера, дел од сјаноста на ѕвезда ќе се [[прекршување (физика)|прекрши]] во зафатнината на сенката. Ова се случува, на пример, за време на затемнување на Месечината од Земјата, и прави благо руменило, дури и при целосно затемнување.

На Земјата, сенката фрлена при затемнување се движи со приближна брзина од 1&nbsp;км/с. Ова е само груб просек, бидејќи брзината зависи од местоположбата на сенката на Земјата и аголот под кој таа се движи.<ref>{{нмс|url=http://www.sciforums.com/threads/speed-of-eclipse-shadow.53722/|title=Speed of eclipse shadow? - Sciforums|website=sciforums.com|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150402094757/http://www.sciforums.com/threads/speed-of-eclipse-shadow.53722/|archive-date=2 април 2015}}</ref>

==Затемнување на Сонцето==
{{Главна|Затемнување на Сонцето}}
Гледајќи од Земјата, [[затемнување на Сонцето|затемнувањето на Сонцео]] се случува кога Месечината ќе се помине пред Сонцето. Видот на затемнување зависи од оддалеченоста на Месечината од Земјата за време на овој настан. Целосно Сончево затемнување се случува кога Земјата ја пресекува сенката на Месечината. Кога сенката не стасува до Земјината површина, Сонцето е само делумно прикриено, со што имаме прстенесто затемнување. Делумно Сончево затемнување се јавува кога набљудувачот се наоѓа во полусенката.<ref>{{нмс
 |first       = R.
 |last        = Hipschman
 |title       = Solar Eclipse: Why Eclipses Happen
 |url         = http://www.exploratorium.edu/eclipse/why.html
 |access-date  = 1 декември 2008
 |url-status     = live
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20081205073238/http://www.exploratorium.edu/eclipse/why.html
 |archive-date = 5 декември 2008
|date        = 29 октомври 2015
 }}</ref>
[[Податотека:Solar eclipse visualisation mk.svg|мини|исправено|Секоја икона го покажува погледот од средиштето на својата црна точка, претставувајќи ја Месечината (вон размер).]]
Величината на затемнувањето е [[дропка|дробна]] вредност од пречникот на Сонцето покриен од Месечината. Кај целосното затемнување, оваа вредност е секогаш поголема или еднаква на еден. Кај прстенесто и целосното затемнување, величината на затемнувањето е соодносот помеѓу [[аголна големина|аголната големина]] на Месечината и онаа на Сонцето.<ref>{{наведена книга 
|first=Martin V. |last=Zombeck |date=2006 
|title=Handbook of Space Astronomy and Astrophysics 
|url=https://archive.org/details/handbookspaceast00zomb_313 |url-access=limited |edition=Third |page=[https://archive.org/details/handbookspaceast00zomb_313/page/n61 48]
|publisher=Cambridge University Press 
|isbn=978-0-521-78242-5 }}</ref>

Сончевите затемнувања траат кратко и се гледаат во целост само долж релативно тесен појас. Под најповолни околности, целосното затемнување може да трае барем 7&nbsp;минути, 31&nbsp;секунда, и да се набљудува од појас широк до 250&nbsp;км. Меѓутоа, подрачјето од кое се гледа делумно затемнување е многу поголемо. Месечевата сенка оди кон исток со брзина од 1.700&nbsp;км/ч, сè додека не престане да се сече со Земјината површина.

За време на Сончево затемнување, Месечината понекогаш може совршено да го покрие Сонцето кога нејзината привидна големина е речиси иста со онаа на Сонцето, гледајќи од Земјата. Целосното затемнување е впрочем [[прикривање (астрономија)|прикривање]], а прстенестото затемнување е [[премин (астрономија)|премин]].

Кога се гледа од други места во вселената, Сонцето може да биде затемнето од други тела. Посадата на „[[Аполо 12]]“ во 1969&nbsp;г. забележала како [[:Податотека:Earth Eclipses Sun-ap12-s80-37406.jpg|Земјата го затемнува Сонцето]]. Вселенската сонда „[[Касини–Хајгенс|Касини]]“ во 2006&nbsp;г. била сведок кога [[:Податотека:Saturn eclipse.jpg|Сатурн го затемнил Сонцето]].

==Затемнување на Месечината==
{{Главна|Затемнување на Месечината}}
[[Податотека:Eclipse vs new or full moons, annotated.svg|мини|Додека Земјата се врти околу Сонцето, приблужната осна напоредност на Месечевата орбитална рамнина ([[орбитален наклон|наклонета]] 5° кон [[еклиптика|Земјината орбитална рамнина]]) води до вртењето на [[месечев јазол|месечеви јазли]] во однос на Земјата. Ова причинува сезона на затемнување на секои шест месеци, во кои може да се случи [[затемнување на Сонцето]] кога месечината е [[млада месечина|млада]]. Затемнувањето на Месечината се случува кога месечината е [[полна месечина|полна]].]] 
Затемнувањаето на Месечината се јавува кога Месечината ќе мине низ сенката на Земјата. Ова се случува само при [[полна месечина]], кога Месечината е на другата (несончева) страна на Земјата. За разлика ос Сончевото, затемнувањето на Месечината може да се набљудува од речиси цела [[Земјини полутопки|полутопка]]. Процесот на Месечевото затемнување трае подолго (неколку часови), а целосното затемнување може да трае од 30 минути до нешто над еден час.<ref>{{нмс
 |author      = Staff
 |date        = 6 јануари 2006
 |url         = http://www.crh.noaa.gov/fsd/astro/suneclipse.php
 |title       = Solar and Lunar Eclipses
 |publisher   = NOAA
 |access-date  = 2 мај 2007
 |url-status     = live
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20070512191007/http://www.crh.noaa.gov/fsd/astro/suneclipse.php
 |archive-date = 12 мај 2007
}}</ref>

Постојат три вида на Месечево затемнување: полусенчено, кога Месечината минува само преку Земјината полусенка; делумно, кога Месечината делумно минува во Земјината сенка; и целосно, кога Месечината наполно минува во Земјината сенка. Целосните Месечеви затемнувања ги поминуваат сите три фази. Меѓутоа, дури и при целосно затемнување, Месечината не е сосема темна. Сончевата светлина што се прекршува низ Земјината атмосфера влегува во сенката и благо ја осветлува. Како и на залез, атмосферата посилно ја расејува светлината со пократка бранова должина, па затоа прекршената светлина ѝ дава на Месечината црвеникава боја<ref>
{{нмс |last=Phillips |first=Tony |date=13 февруари 2008 |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2008/13feb_lunareclipse.htm |title=Total Lunar Eclipse |publisher=NASA |access-date=3 март 2008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080301221225/http://science.nasa.gov/headlines/y2008/13feb_lunareclipse.htm |archive-date=1 март 2008 }}</ref> — појава традиционално наречена „крвава Месечина“.<ref>Ancient Timekeepers, {{нмс |url=http://blog.world-mysteries.com/science/ancient-timekeepers-part-1-movements-of-the-earth/ |title=Ancient Timekeepers, Part 1: Movements of the Earth |access-date=25 октомври 2011 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20111026041145/http://blog.world-mysteries.com/science/ancient-timekeepers-part-1-movements-of-the-earth/ |archive-date=26 октомври 2011 |date=16 септември 2011 }}</ref>

==Низ историјата==
За затемнувањето на Сонцето се води евиденција уште од древно време. Датумите на затемнување служат за [[датирање]] на историски записи. На [[Сирија|сириска]] глинена таблица на [[угаритски јазик]] е запишано Сончево затемнување кое се случило на 5 март 1223 г.&nbsp;п.н.е.<ref>{{наведено списание |last1=de Jong |first1=T. |last2=van Soldt |first2=W. H. |title=The earliest known solar eclipse record redated |journal=Nature |date=1989 |volume=338 |issue=6212 |pages=238–240 |doi=10.1038/338238a0 |bibcode=1989Natur.338..238D |s2cid=186243477 | quote=The new translation runs as follows: (Obverse) "On the ... day of the new moon in [the month] ''ḫiyaru'' the Sun went down, its gate-keeper was ''Ršp''". (Reverse) "Two livers were examined: danger". [...] As pointed out by Sawyer and Stephenson, ''Ršp'' is probably to be identified with the planet Mars. [...] Of the candidate eclipses [...], the one occurring on 5 March 1223 BC is the only one during which the plant Mars was above the horizon. }}</ref> Според Пол Грифин, на еден камен во Ирска е забележано затемнување од 30 ноември 3340 г.&nbsp;п.н.е.<ref>{{нмс
 |last        = Griffin
 |first       = Paul
 |date        = 2002
 |url         = http://www.astronomy.ca/3340eclipse/
 |title       = Confirmation of World's Oldest Solar Eclipse Recorded in Stone
 |publisher   = The Digital Universe
 |access-date  = 2 мај 2007
 |url-status     = live
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20070409070529/http://www.astronomy.ca/3340eclipse/
 |archive-date = 9 април 2007
}}</ref> Претпоставката дека астрономите во класичната антика се служеле со вавилонски записи за затемнувања од XIII век&nbsp;п.н.е. дава изводливо и математички доследно<ref><!--

-->Погл. [http://www.dioi.org/vols/wg0.pdf DIO 16] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110726000734/http://www.dioi.org/vols/wg0.pdf |date=26 јули 2011 }} стр. 2 (2009). Though those Greek and perhaps Babylonian astronomers who determined the three previously unsolved lunar motions were spread over more than four centuries (263 BC to 160 AD), the math-indicated early eclipse records are all from a [http://www.dioi.org/thr.htm#ufnr much smaller span] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150402105220/http://www.dioi.org/thr.htm |date=2 април 2015 }}: the 13th century BC. The anciently attested Greek technique: use of eclipse cycles, automatically providing integral ratios, which is how all ancient astronomers' lunar motions were expressed. Long-eclipse-cycle-based reconstructions precisely produce all of the 24 digits appearing in the three attested ancient motions just cited: 6247 synod = 6695 anom (System A), 5458 synod = 5923 drac (Hipparchos), 3277 synod = 3512 anom (Planetary Hypotheses). By contrast, the System B motion, 251 synod = 269 anom (Aristarchos?), could have been determined without recourse to remote eclipse data, simply by using a few eclipse-pairs 4267 months apart.<!--

--></ref> објаснување за тоа што Старите Грци ги нашле сите три Месечеви средни движења (синодиски, аномалистички, змејски) до уточнетост од една милионитина или подобро. Во Кина има историски записи за Сончевото затемнување од изминатите 3.000 години, и тие се употребени за мерење на промените во стапката на вртење на Земјата.<ref>{{нмс
 |url         = http://www.bibalex.org/eclipse2006/HistoricalObservationsofSolarEclipses.htm
 |title       = Solar Eclipses in History and Mythology
 |publisher   = Bibliotheca Alexandrina
 |access-date  = 2 мај 2007
 }}</ref>

Првиот кој понудил научно образложение за затемнувањата бил старогрчкиот фиолозоф [[Анаксагора]] (500 - 428 п.н.е.),<ref>{{наведување |last=Curd |first=Patricia |title=Anaxagoras |date=2019 |url=https://plato.stanford.edu/archives/win2019/entries/anaxagoras/ |encyclopedia=The Stanford Encyclopedia of Philosophy |editor-last=Zalta |editor-first=Edward N. |access-date=18 август 2023 |edition=Winter 2019 |publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University}}</ref> велејќи дека Месечината не свети сама од себе, туку одбива светлина од Сонцето.<ref>{{нмс |title=Anaxagoras - Biography |url=https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Anaxagoras/ |access-date=18 август 2023 |website=Maths History |language=en}}</ref>

Во V век п.н.е. Сончевите и Месечевите затемнувања биле научно образложени од индискиот математичари и астроном [[Арјабата]] во неговото дело „Арјабатија“.<ref>{{нмс|title=Aryabhata {{!}} Achievements, Biography, & Facts {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/biography/Aryabhata-I|access-date=25 декември 2021|website=www.britannica.com|language=en}}</ref> Тој вели дека Месечината и планетите светат поради отсјај од Сонцето и ги образложува затемнувањата како сенки што ги фрлаат телата. Потоа тој дава пресметка и големина на затемнетиот дел за време на затемнување. Индиските пресметки биле толку точни што во XVIII век францускиот научник [[Гијом Лежантил]], посетувајќи ја Индија, забележал дека нивните пресметки за [[затемнување на Месечината|затемнувањето на Месечината]] биле попрецизни од неговите.

Кон почетокот на XVII век европските астрономи објавувале книги со дијаграми на кои се објаснува како настануваат Месечевите и Сончевите затемнувања,<ref>{{наведена книга|last=Girault|first=Simon|title=Globe dv monde contenant un bref traite du ciel & de la terra|date=1592|location=Langres, France|page=Fol. 8V}}</ref><ref>{{наведена книга|last=Hevelius|first=Johannes|title=Observatio Eclipseos Solaris Gedani|date=1652|location=Danzig, Poland}}</ref> воедно правејќи напори да се сузбијат суеверните стравувања од овие настани меѓу тогашното население.<ref>{{наведена книга|last1=Stephanson|first1=Bruce |last2=Bolt|first2=Marvin |last3=Friedman|first3=Anna Felicity |title=The Universe Unveiled: Instruments and Images through History|date=2000|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge, UK|isbn=978-0521791434|pages=32–33}}</ref>

== Поврзано ==
* [[Премин на Венера]]

== Наводи ==
{{наводи}}

== Надворешни врски ==
{{рв|Eclipse}}
* [https://webspace.science.uu.nl/~gent0113/eclipse/eclipsecycles.htm Каталог на затемнувачки циклуси] {{en}}
* [http://moonblink.info/Eclipse/lists/search Пребарување по 5000 години затемнувања] {{en}}
* [https://science.nasa.gov/eclipses/ Затемнувања — матична страница на НАСА] {{en}}
* [http://www.eclipses.info Работна група за Сончеви затемнувања на Меѓународниот астрономски сојуз] {{en}}
* [http://xjubier.free.fr/en/site_pages/SolarEclipsesGoogleMaps.html Интерактивна страница за затемнувања] {{en}}

{{Нормативна контрола}}

[[Категорија:Затемнувања| ]]
[[Категорија:Астрономски појави]]
[[Категорија:Астролошки аспекти]]
[[Категорија:Природни појави]]
[[Категорија:Концепти во астрономијата]]