Преглед на кодот на Кубевано

[[Податотека:Cubewanos.png|мини|250п|Орбитите на разни кубевана споредени со орбитата на [[Нептун]] (сино) и [[Плутон]] (розово).]]
{{Далечни мали тела}}

'''Кубевано''' ('''класично тело од Кајперовиот Појас''' или '''класичен кајперовец''') — малкузанесено тело од [[Кајперов Појас|Кајперовиот Појас]] кое [[орбита|кружи]] подалеку од [[Нептун]] и не е под раководство на [[резонантен заднептунец|орбитална резонанција со него]]. Ваквите тела имаат орбити со [[голема полуоска|големи полуоски]] во опсег од 40 до 50&nbsp;[[астрономска единица|ае]] и, за разлика од [[Плутон]], не ја пресекуваат Нептуновата орбита. Ова значи дека имаат [[занесување (орбита)|малкузанесени]], а понекогаш и [[орбитален наклон|нисконаклонети]] орбити како класичните планети.

Називот „кубевано“ доаѓа од првиот [[заднептунец]] пронајден по Плутон и [[Харон (месечина)|Харон]] — [[15760 Албион]], кој сè јануари 2018 г. немал име, туку ја носел привремената ознака {{мпв|(15760) 1992 QB|1}}<ref>{{нмс |url=http://www2.ess.ucla.edu/~jewitt/kb/def_classical.html |title=Classical Kuiper Belt Objects|first=David |last=Jewitt |publisher=UCLA |access-date=1 јули 2013}}</ref> (''кју-би-уан'' на англиски). Подоцна откриените тела од овој вид го носат истиот назив, иако поимот „класични тела“ е многу позастапен во научната литература.

Меѓу позначајните кубевана се вбројуваат:
* [[15760 Албион]]<ref name=K10B62 /> (со ознака 1992 QB1, од која потекнува поимот „кубевано“)
* [[Макемаке|136472 Макемаке]] — најголемото познато кубевано и [[џуџеста планета]]<ref name=K10B62 /> 
* [[50000 Квавар]] и [[20000 Варуна]] — важеле за најголемите заднептунци кога биле откриени<ref name=K10B62 /> 
* [[19521 Хаос]], [[58534 Логос]], [[53311 Девкалион]], [[66652 Борасизи]], [[88611 Техаронхијавако]]
* {{мпв|(33001) 1997 CU|29}}, {{мпв|(55636) 2002 TX|300}}, {{мпв|(55565) 2002 AW|197}}, {{мпв|(55637) 2002 UX|25}}
* [[486958 Арокот]]

[[Хеумеја|136108 Хаумеја]] првично е заведена како кубевано од [[Центар за мали планети|Центарот за мали планети]] во 2006 г.,<ref name=K06X45>{{нмс |date=12 декември 2006 |title=MPEC 2006-X45: Distant Minor Planets |url=http://cfa-www.harvard.edu/iau/mpec/K06/K06X45.html |access-date=3 октомври 2008 |df=dmy-all |publisher=IAU Minor Planet Center & Tamkin Foundation Computer Network}}</ref> но подоцна е утврдено дека таа е во [[резонантен заднептунец|резонантна]] орбита.<ref name=K10B62>
{{нмс |date=30 јануари 2010 |title=MPEC 2010-B62: Distant Minor Planets (2010 FEB. 13.0 TT) |author=Brian G. Marsden |department=IAU Minor Planet Center |publisher=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics |url=http://www.minorplanetcenter.org/mpec/K10/K10B62.html |archive-url=https://archive.today/20120904012403/http://www.minorplanetcenter.org/mpec/K10/K10B62.html |url-status=dead |archive-date=4 септември 2012 |df=dmy-all |access-date=26 јули 2010}}</ref>

== Орбити: „врели“ и „студени“ населенија ==
[[Податотека:TheKuiperBelt 55AU Classical mk.svg|мини|350п|[[Голема полуоска]] и [[наклон (орбита)|наклон]] на кубеваната (сино) споредени со [[резонантен заднептунец|резонантните заднептунци]] (црвено).]]

Постојат две динамички класи на кубевана: оние во релативно нерастроени („студени“) орбити, и оние во значајно растроени („врели“) орбити.

Највеќето кубевана се среќаваат помеѓу [[орбитална резонанција|орбиталната резонанција]] 2:3 со Нептун (населена од [[плутино|плутина]]) и резонанцијата 1:2. На пример, [[50000 Квавар]] има речиси кружна орбита близу до [[еклиптика]]та. Плутината, од друга страна, имаат позанесени орбити, што значи некои доаѓаат поблиску до Сонцето отколку до [[Нептун]].

Голем дел од кубеваната, таканареченото ''студено население'', имаат мал наклон (<&thinsp;5[[степен (агол)|°]]) и речиси кружни орбити, сместени помеѓу 42 и 47&nbsp;ае. Помало население (''врелото население'') се одликува со високонаклонети позанесени орбити.<ref name="JewittDelsanti2006">{{наведена книга |last1=Jewitt |first1=D.|last2=Delsanti |first2=A. |year=2006 |chapter=The Solar System Beyond The Planets |title=Solar System Update : Topical and Timely Reviews in Solar System Sciences |publisher=Springer-Praxis |chapter-url=http://www2.ess.ucla.edu/~jewitt/papers/2006/DJ06.pdf |isbn=978-3-540-26056-1 |url=http://www.ifa.hawaii.edu/faculty/jewitt/papers/2006/DJ06.pdf |access-date=2 март 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070129151907/http://www.ifa.hawaii.edu/faculty/jewitt/papers/2006/DJ06.pdf |archive-date=29 јануари 2007 |df=dmy-all |url-status=dead}})</ref> Поимите „врело“ и „студено“ немаат врска со температурата на телата, туку со нивните орбити, аналогно на честичките во гас, кои ја зголемуваат нивната релативна брзина при загревање.<ref name="Levison2003">{{наведено списание |last1=Levison |first1=Harold F. |last2=Morbidelli |first2=Alessandro |date=2003 |title=The formation of the Kuiper belt by the outward transport of bodies during Neptune's migration |journal=Nature |volume=426 |issue=6965 |pages=419–421 |doi=10.1038/nature02120 |pmid=14647375 |bibcode=2003Natur.426..419L|s2cid=4395099 }}</ref>

[[Длабок еклиптички преглед|Длабокиот еклиптички преглед]] ја дава распределеноста на двете населенија; едното со наклон околу 4,6° (наречено ''јадрено'') и друго со наклон над 30° (''ореолно'').<ref name="DES_Elliot2006">
{{наведено списание |author=J. L. Elliot |year=2006 |title=The Deep Ecliptic Survey: A Search for Kuiper Belt Objects and Centaurs. II. Dynamical Classification, the Kuiper Belt Plane, and the Core Population |journal=Astronomical Journal |volume=129 |issue=2 |pages=1117–1162 |bibcode=2005AJ....129.1117E |doi=10.1086/427395 |display-authors=etal|doi-access=free }} ({{нмс |url=http://alpaca.as.arizona.edu/~trilling/des2.pdf |title=Preprint |archive-url=https://web.archive.org/web/20060823112517/http://alpaca.as.arizona.edu/~trilling/des2.pdf |archive-date=23 август 2006 |df=dmy-all}})</ref>

=== Распределеност ===
Огромното мнозинство на кајперовци (преку две третини) имаат наклон помал од 5° и наклон помал од 0,1&nbsp;. Нивните големи полуоски имаат склоност кон средината на главниот појас; може да се рече дека помалите тела близу ограничувачките резонанции имаат орбити зафатени во резонанција или нивните орбити се изменети од Нептун.

„Врелите“ и „студените“ населенија се забележливо различни: преку 30&nbsp;% од кубеванта се во нисконаклонети, речиси кружни орбити. Параметрите на орбитите на плутината се порамномерно распределени, со месен максимум во умерени занесености од 0,15–0,2 range и ниски наклони од 5–10°.

Кога ќе се спореди орбиталниот наклон на кубеваната и плутината, се гледа дека кубеваната образуваат јасен „појас“ вон Нептуновата орбита, додека пак плутината се доближуваат, па дури и ја пресекуваат орбитата. Кога ќе се споредат наклоните, „врелите“ кубевана лесно се распознаваат по нивниот висок наклон, а плутината имаат орбити под 20°. (Засега не постои јасно образложение за наклонот на „врелите“ кубевана.<ref>
{{нмс |last=Jewitt |first=D.|year=2004 |title=Plutino |url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/kb/plutino.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070419234021/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/kb/plutino.html |archive-date=19 април 2007 |df=dmy-all}}</ref>)

{{повеќе слики
 |direction = horizontal
 |align= center
 |width1= 458
 |width2= 200
 |image1= TheKuiperBelt 55AU ClassicalAndPlutinos mk.svg
 |image2=TheKuiperBelt Projections 55AU Classical Plutinos mk.svg
 |footer=''Лево:'' Распределба на орбитите на кубеваната и плутината. ''Десно:'' Споредба на порамнетите орбити (поларен и еклиптички поглед) на кубеваната, плутината и Нептун (жолто).
}}
{{clear}}

== Студени и врели населенија: физички особености ==
Покрај различните орбитални особености, двете населенија имаат различни физички одлики.

Разликата во боја помеѓу црвеното студено население, како [[486958 Арокот]], и поразнообразното врело население е забележано уште во 2002 г.<ref name="Doressoundiram2002">
{{наведено списание |author1=A. Doressoundiram |author2=N. Peixinho |author3=C. de Bergh |author4=S. Fornasier |author5=P. Thebault |author6=M. A. Barucci |author7=C. Veillet |title=The Color Distribution in the Edgeworth-Kuiper Belt |journal=The Astronomical Journal |date=октомври 2002 |arxiv=astro-ph/0206468 |bibcode=2002AJ....124.2279D |doi=10.1086/342447 |volume=124 |issue=4 |page=2279|s2cid=30565926 }}</ref>
Поновите изучувања на основа на повеќе податоци укажуваат на граница од 12° (наместо 5°) помеѓу студените и врелите населенија, потврдувајќи ја разликата помеѓу еднообразното црвено и студено население и синикавото врело население.<ref name="LacerdaJewitt2008">
{{наведено списание |first1=Nuno |last1=Peixinho |first2=Pedro |last2=Lacerda |first3=David |last3=Jewitt |title=Color-inclination relation of the classical Kuiper belt objects |journal=The Astronomical Journal |date=август 2008 |arxiv=0808.3025 |bibcode=2008AJ....136.1837P |doi=10.1088/0004-6256/136/5/1837 |volume=136 |issue=5 |pages=1837|s2cid=16473299 }}</ref>

Друга разлика помеѓу нисконаклонетите (студени) и високонаклонетите (врели) кубевана се забележува во низа [[двоен астероид|двојни тела]]. Овие се доста чести во нисконаклонети орбити и составниците обично имаат слична сјајност. Дојките се поретки во високонаклонети орбити и нивните составници обично имаат различна сјајност. Овој меѓусебен однос, заедно со разликите во бојата одат во прилог на предлогот дека забележаните кубевана припаѓаат на барем две различни населенија кои се поклопуваат, со различни физички својства и орбитална историја.<ref name="NollGrundy-binaries2008">
{{наведено списание |author1=K. Noll |author2=W. Grundy |author3=D. Stephens |author4=H. Levison |author5=S. Kern |title=Evidence for two populations of classical transneptunian objects: The strong inclination dependence of classical binaries |journal=Icarus |date=април 2008 |arxiv=0711.1545 |bibcode=2008Icar..194..758N |doi=10.1016/j.icarus.2007.10.022 |volume=194 |issue=2 |pages=758|s2cid=336950 }}</ref>

== Кон формална дефиниција ==
Не постои официјална дефиниција за „кубевано“ или „класичен кајперовец“. Сепак, поимите обично се однесуваат на тела беез значителни растројувања од Нептун, со што од оваа категорија се исклучвуат кајперовците во орбитална резонанција со него ([[резонантен заднептунец|резонантни заднептунци]]). [[Центар за мали планети|Центарот за мали планети]] и [[Длабок еклиптички преглед|Длабокиот еклиптички преглед]] (DES) не ги заведуваат кубеваната (класичните тела) со исти критериуми. Многу заднептунци заведени како кубевана од ЦМП се водат во класата „тело близу расеаните“ (''ScatNear'') (можеби [[растројување (астрономија)|расеани]] од Нептун) кај DES. Џуџестата планета [[Макемаке]] е таков граничен случај на кубевано/тело близу расеаните. {{мпв|(119951) 2002 KX|14}} може да е внатрешно кубевано близу [[плутино|плутината]]. Покрај ова, изучувањата упатуваат на тоа дека Кајперовиот Појас има „раб“, што е заклучено од отсуството на нисконаклонети тела по 47–49&nbsp;ае.<ref name="Trujillo 2001">
{{наведено списание |last1=Trujillo |first1=Chadwick A. |last2=Brown |first2=Michael E. |year=2001 |title=The Radial Distribution of the Kuiper Belt |url=http://www.gps.caltech.edu/~chad/publications/2001-trujillo-brown.pdf |journal=The Astrophysical Journal |volume=554 |issue=1 |pages=L95–L98 |bibcode=2001ApJ...554L..95T |doi=10.1086/320917 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060919003142/http://www.gps.caltech.edu/~chad/publications/2001-trujillo-brown.pdf |archive-date=19 септември 2006 |df=dmy-all}}</ref> Оттука, традиционалната примена на поимите се заснова на големата полуоска на орбитата, и опфаќа тела сместени помеѓу резонанциите 2:3 и 1:2, односно од 39,4 до 47,8 ае (изземајќи ги овие резонанции и ситните помеѓу нив).<ref name="JewittDelsanti2006"/>

Овие дефиниции не се доволно уточнети: особено забележливо е што границата меѓу кубеваната и телата од [[расеан диск|расеаниот диск]] останува нејасно одредена. Во 2020 г. имало 634 тела со перихел (q) > 40 ае и афел (Q) < 47 ае.<ref name="JPL-SSD">{{нмс |title=JPL Small-Body Database Search Engine |publisher=JPL Solar System Dynamics |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb_query.cgi |access-date=26 јули 2010 |df=dmy-all}}</ref>

=== Класификација според DES ===
Оваа класификација е воведена во извештај на [[Длабок еклиптички преглед|Длабокиот еклиптички преглед]] (DES) од Џ. Л. Елиот и др. во 2005 г. со формални критерими според средните орбитални параметри.<ref name="DES_Elliot2006" /> Неформално изразено, со дефиницијата се опфатени телата кои никогаш ја немаат пресечено Нептуновата орбита. Според оваа дефиниција, едно тело е класично кубевано ако:
* не е [[резонантен заднептунец|резонантно]]
* неговиот просечен [[Тисеранов параметар]] во однос на Нептун надминува 3
* неговата просечна занесеност е помала од 0,2.

=== Класификација според SSBN07 ===
Друга класификација на [[Брег Гледман|Б. Гледман]], [[Брајан Марсден|Б. Марсден]] и К. ван Ларховен од 2007 г. се служи со интеграција на орбитата за 10 милиони години наместо со Тисерановиот параметар. Кубеваната се дефинираат како телата кои се нерезонантни и тековно не претрпуваат расејување од Нептун.<ref name="ArizonaBook_Gladman2007">
{{наведена книга |last1=Gladman |first1=B. J. |last2=Marsden |first2=B. |last3=van Laerhoven |first3=C. |year=2008 |chapter=Nomenclature in the Outer Solar System |title=The Solar System Beyond Neptune |chapter-url=http://www.lpi.usra.edu/books/ssbn2008/7002.pdf |editor-last=Barucci |editor-first=M. A. |publisher=University of Arizona Press |location=Tucson |isbn=978-0-8165-2755-7 |display-editors=etal}}</ref>

Формално, во оваа дефиниција како ''класични'' (кубевана) спаѓаат сите тела со нивните ''тековни'' орбити кои
*не се резонантни (погл. [[резонантен заднептунец#Начини на класификација|дефиниција за начинот на определување]])
*имаат голема полуоска поголема од Нептуновата (30,1 ае; т.е. изземајќи ги кентаурите) но помала од 2000 ае (изземајќи ги телата во внатрешниот Ортов Облак)
*не претрпуваат расејување под дејство на Нептун
*имаат занесеност од <math>e < 0,240</math> (изземајќи ги одвоените тела)
За разлика од другите начини на поделба, со оваа дефиниција се вклучени и телата со голема полуоска помала од 39,4 ае (резонанција 2:3) —наречени '''''внатрешен класичен појас''''', или преку 48,7 (резонанција 1:2) — наречени '''''надворешен класичен појас''''', а поимот '''''главен класичен појас''''' го задржува за орбитите помеѓу овие две резонанции.<ref name="ArizonaBook_Gladman2007" />

== Семејства ==
Првото познато [[судирно семејство]] во класичниот Кајперов Појас (група тела останати од раздробувањето на поголемо тело) е [[Хаумеино семејство|Хаумеиното семејство]].<ref name="BrownBarkume2007">
{{наведено списание |last1=Brown |first1=Michael E. |last2=Barkume |first2=Kristina M. |last3=Ragozzine |first3=Darin |last4=Schaller |first4=Emily L. |year=2007 |title=A collisional family of icy objects in the Kuiper belt |journal=Nature |volume=446 |issue=7133 |pages=294–6 |bibcode=2007Natur.446..294B |doi=10.1038/nature05619 |pmid=17361177 |s2cid=4430027 |url=https://authors.library.caltech.edu/34346/2/nature05619-s1.pdf}}</ref> Во него спаѓа Хаумеја, нејзините месечини, {{мпв|2002 TX|300}} и седум помали тела. Телата не само што следат слични орбити, туку и делат слични физички особености. За разлика од многу други кајперовци, на нивните површини има големи количества мраз (H<sub>2</sub>O), а нема [[толин]]и.<ref name="Pinilla-Alonso2009">
{{наведено списание |last1=Pinilla-Alonso |first1=N. |last2=Brunetto |first2=R. |last3=Licandro |first3=J. |last4=Gil-Hutton |first4=R. |last5=Roush |first5=T. L. |last6=Strazzulla |first6=G. |year=2009 |title=The surface of (136108) Haumea ({{мп|2003 EL|61}}), the largest carbon-depleted object in the trans-Neptunian belt |journal=Astronomy and Astrophysics |volume=496 |issue=2 |pages=547 |arxiv=0803.1080 |bibcode=2009A&A...496..547P |doi=10.1051/0004-6361/200809733|s2cid=15139257 }}</ref> Површинскиот состав е изведен од нивната неутрална (наспроти црвени) боја и длабоко впивање при 1,5 и 2 [[микрометар|μм]] во [[инфрацрвено зрачење|инфрацрвениот]] [[електромагнетен спектар|спектар]].<ref name="Pinilla-Alonso2007">
{{наведено списание |last1=Pinilla-Alonso |first1=N. |last2=Licandro |first2=J. |last3=Gil-Hutton |first3=R. |last4=Brunetto |first4=R. |year=2007 |title=The water ice rich surface of (145453) 2005 RR<sub>43</sub>: a case for a carbon-depleted population of TNOs? |journal=Astronomy and Astrophysics |volume=468 |issue=1 |pages=L25–L28 |arxiv=astro-ph/0703098 |bibcode=2007A&A...468L..25P |doi=10.1051/0004-6361:20077294|s2cid=18546361 }}</ref> Во класичниот Кајперов Појас може да има уште неколку судирни семејства.<ref name=chiang>{{наведено списание |last1=Chiang |first1=E.-I. |title=A Collisional Family in the Classical Kuiper Belt |journal=The Astrophysical Journal |date=јули 2002 |volume=573 |issue=1 |pages=L65–L68 |arxiv=astro-ph/0205275 |doi=10.1086/342089 |bibcode=2002ApJ...573L..65C |s2cid=18671789 }}</ref><ref name=pairs>{{наведено списание |last1=de la Fuente Marcos |first1=Carlos |last2=de la Fuente Marcos |first2=Raúl |title=Dynamically correlated minor bodies in the outer Solar system |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |date=11 февруари 2018 |volume=474 |issue=1 |pages=838–846 |arxiv=1710.07610 |doi=10.1093/mnras/stx2765 |bibcode=2018MNRAS.474..838D|s2cid=73588205 }}</ref>

== Истражување ==
[[Податотека:2014 MU69 orbit.jpg|мини|Траекторија на „Нови хоризонти“ и орбитите на Плутон и 486958 Арокот.]]

Засега<ref>Податок од јануари 2019 г.</ref> само едно кубевано е разгледувано одблизу од вселенско летало. Двете летала на програмата „[[Војаџер (програма)|Војаџер]]“ минале низ подрачјето пред откривањето на Кајперовиот Појас.<ref>{{нмс |url=http://pluto.jhuapl.edu/News-Center/PI-Perspectives.php?page=piPerspective_02_28_2018 |title=The PI's Perspective: Why Didn't Voyager Explore the Kuiper Belt? |date=28 февруари 2018 |first=Alan |last=Stern |access-date=13 март 2018}}</ref> „Нови хоризонти“ е првата мисија која посетила кубевано. По успешното истражување на [[Плутон]]овиот систем во 2015 г. леталата на [[НАСА]] на 1&nbsp;јануари 2019 г. го посетиле малиот кајперовец 486958 Арокот на растојание од 3.500&nbsp;км.<ref>{{нмс |url=http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2018/0124-new-horizons-prepares-for-2014mu69.html |title=New Horizons prepares for encounter with 2014&nbsp;MU69 |first=Emily |last=Lakdawalla |publisher=Planetary Society |date=24 јануари 2018 |access-date=13 март 2018}}</ref>

== Список ==
Ова е список на некои избрани кубевана. Во октомври 2020 г. се знаело за 779&nbsp;тела со {{бп|q > 40 ае}} и {{бп|Q < 48 ае}}.<ref>{{нмс |url=http://minorplanetcenter.net/db_search/show_by_properties?perihelion_distance_min=40&aphelion_distance_max=48 |title={{бп|q > 40 ае}} and {{бп|Q < 48 ае}} |website=minorplanetcenter.net |department=IAU Minor Planet Center |publisher=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics}}</ref>
{|
|
* [[15760 Албион]]
* [[20000 Варуна]]
* {{мпв|(307261) 2002 MS|4}}
* {{мпв|(307616) 2003 QW|90}}
* {{мпв|(444030) 2004 NT|33}}
* {{мпв|(308193) 2005 CB|79}}
* {{мпв|(119951) 2002 KX|14}}
* {{мпв|(120178) 2003 OP|32}}
* [[120347 Салација]]
* {{мпв|(144897) 2004 UX|10}}
|
* {{мпв|(145452) 2005 RN|43}}
* {{мпв|(145453) 2005 RR|43}}
* [[148780 Алќира]]
* {{мпв|(15807) 1994 GV|9}}
* {{мпв|(16684) 1994 JQ|1}}
* [[174567 Варда]]
* {{мпв|(19255) 1994 VK|8}}
* [[19521 Хаос]]
* {{мпв|(202421) 2005 UQ|513}}
* {{мпв|(24835) 1995 SM|55}}
|
* {{мпв|(24978) 1998 HJ|151}}
* {{мпв|(278361) 2007 JJ|43}}
* {{мпв|(33001) 1997 CU|29}}
* [[486958 Арокот]]
* [[50000 Квавар]]
* {{мпв|(52747) 1998 HM|151}}
* [[53311 Девкалион]]
* {{мпв|(55565) 2002 AW|197}}
* {{мпв|(55636) 2002 TX|300}}
* {{мпв|(55637) 2002 UX|25}}
|
* [[58534 Логос]]
* [[66652 Борасизи]]
* {{мпв|(69987) 1998 WA|25}}
* [[79360 Сила-Нунам]]
* {{мпв|(79983) 1999 DF|9}}
* {{мпв|(85627) 1998 HP|151}}
* {{мпв|(85633) 1998 KR|65}}
* {{мпв|(86047) 1999 OY|3}}
* [[88611 Техаронхијавако]]
* {{мпв|(90568) 2004 GV|9}}
|}

== Наводи ==
{{наводи|25em}}

== Надворешни врски ==
* [http://www2.ess.ucla.edu/~jewitt/kb.html Страница за Кајперовиот Појас на Дејвид Џуит] {{en}}
* {{нмс |url=http://www.boulder.swri.edu/ekonews/ |title=Електронски билтен за Кајперивоит Појас}} {{en}}
* [https://web.archive.org/web/20100827234817/http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/TNOs.html Список на заднептунци], 27 август 2010 г. {{en}}
* [http://www.johnstonsarchive.net/astro/tnos.html Страници за заднептунците во Џонстоновиот Архив] {{en}}
* [http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/OuterPlot.html Исцрт на тековните положби на телата во надворешниот Сончев Систем] — [[Центар за мали планети|ЦМП]] {{en}}

{{Џуџести планети}}

[[Категорија:Кубевана| ]]