Преглед на кодот на Перуники

{{taxobox
|color = lightgreen
|author= Перуники
|fossil_range = {{Фосилен опсег|82}}[[доцна креда]] - денес
|image = NIEdot330.jpg 
|image_caption = Од лево на десно: ''[[Crocus susianus]]'', ''[[Gladiolus communis]]'', ''[[Freesia refracta]]'', ''[[Iris versicolor]]'', ''[[Sisyrinchium graminoides]]'', ''[[Belamcanda punctata]]''
|image_width = 300px
|regnum = [[Растенија]]
|unranked_divisio = [[Скриеносеменици]]
|unranked_classis = [[Монокотиледони]]
|ordo = [[Шпаргловидни]]
|familia = '''Перуники'''
|familia_authority = [[Juss.]]
|subdivision_ranks = Потсемејства и племиња
|subdivision = 
*потсемејство[[Iridoideae]]
**племе [[Irideae]]
**племе [[Mariceae]]
**племе [[Sisyrinchieae]]
**племе [[Tigridieae]]
*потсемејство[[Isophysidoideae]]
*потсемејство[[Crocoideae]]
**племе [[Croceae]]
**племе [[Freesieae]]
**племе [[Gladioleae]]
**племе [[Tritoniopsideae]]
**племе [[Watsonieae]]
*потсемејство[[Nivenioideae]]
*потсемејство[[Patersonioideae]] 
*потсемејство[[Geosiridoideae]] 
*потсемејство[[Aristeoideae]]
|}}
'''Перуниките''' ([[науч.]] ''Iridaceae'') се фамилија на [[скриеносемени]] растенија од редот [[Шпаргловидни]] (''Asparagales''). Обединува над 2000 видови на [[Многугодишно растение|многугодишни]] тревести растенија кои се распространети во целиот свет.

== Распространување и екологија ==

Перуниките се распространети речиси по целиот свет, при што јасно се издвојуваат два центри на распространување: [[’Ртска флористичка област]], откаде се шират по цела [[Африка]] и [[Европа]] до [[60° СГШ]], и воопшто по [[Стар Свет|Стариот Свет]] (''Iris, Crocus, Galaxia, Ixia, Romulea, Gladiolus''), а другиот центар - тропска и суптропска [[Америка]] (''Moraea'', неколку видови од родовите ''Iris'', ''Sisyrhinchium'' и др.).

== Ботанички опис ==
[[Податотека:Iris versicolor 3.jpg|250px|мини|лево|Цвет на ''[[Iris versicolor]]''. Се забележуваат трите внатрешни и трите надворешни делови на околуцветникот. Прашниците се препокриени од надворешните ливчиња.]]
Кај повеќето претставници на оваа фамилија постојат хоризонтални [[ризом]]и, повеќе или помалку крупни, со прстенести лузни од отпаднатите листови. На растечкиот дел, ризомот преминува во [[стебло]] со [[лист]]ови и [[цвет]]ови; во основата на стеблото може да се забележи лисната пупка која се развива на следниот [[год]] и служи за продолжување на ризомот; освен тоа, се одделуваат подземни [[Изданок|изданоци]] со помош на кои ризомот се разгранува; цветоносното стебло изумира секоја година. Кај другите перуники растенија (качунка, неколку видови на перуники, гладиола) ризомот е значително намален и расте во ширина, со што образува т.н. [[грутчеста луковица]] (лат. bulbo-tuber), која расте од својот врв секоја година.

Листовите кај повеќето перуники растенија се сместени првенствено на основата на стеблото (ризомот), пред сè поради кратките стеблени коленца (нодии) и ги има три типа: тревести - мембранозни или во вид на полупроѕирни лисни основи кои го обвиваат стеблото заедно со останатите листови; интермедиерни или вистински листови - најдобро развиени: тие се подолги, плоснати, лентообразни или мечовидни, понекогаш закривени во облик на срп; кај мал број видови може да бидат четиристрани, тенколинејни и стеблени; и на крај, врвни или [[прицветник|прицветници]], често се мембранозни, забраздени, кои образуваат вид на превлака околу цветовите што ги прекрива сè до нивното појавување.

Цветовите во најголем дел се правилни, изградени по троен тип, со 6 делови на околуцветникот распоредени во два круга; надворешните делови се покрупни од внатрешните; прашници има само 3 (само кај родот ''[[Campynema]]'' има 6) и тие седат спроти надворешните делови на околуцветникот (покровни ливчиња); не се развиени три прашника кои би соодветствувале на трите внатрешните покровни ливчиња. Кај некои видови сите 6 покровни ливчиња се совршено еднакви (качунка), но кај повеќето надворешните 3 се разликуваат од внатрешните, а кај многу претставници тие се сраснати во цевка, која е особено долга кај [[шафран]]от - неретко и до 1 dm. Плодницата е ''долна'', трикоморна, со 3 венчевидни устенца кои понекогаш (кај перуниките) се посилно развиени од вистинските венечни ливчиња и лесно можат да се помешаат со последните; кај други видови столпчето на плодницата е просто, но тоа секогаш се распаѓа на 3 помали или поголеми венчевидни устенца.

[[Цветна формула]]:

:{{Nobr|<math>\uparrow P_{{3+3}\; or \; {(3+3)}} \;  A_3 \;  G_{(\overline3)}</math>}}<ref name="Andreeva">{{книга|author=Андреева И.И., Родман Л.С.|title=Ботаника|publisher=3-е, перераб. и доп. |location=М|publisher=Колос|year=2005|page=471|page=528|isbn=5-9532-0114-1}}</ref>.

[[Плод (ботаника)|Плод]] — многусемена [[кутијка]], која се распукува на три дела.

Цветовите на повеќето перуники се специјализирани за опрашување со [[инсект]]и, неколку видови од родовите ''[[Watsonia]]'', ''[[Babiana]]'', ''[[Chasmanthe]]'' се опрашуваат со [[птици]].<ref name="Оранжерейные растения">Оранжерейные растения: Таблицы для определения: Сб. науч. ст. М.:Наука, 1991. — 256 с.</ref>

Iris junoniana2.jpg

==Перуниките како тема во уметноста==
* „Перуники“ (хрватски: ''Perunike'') - слика на хрватската сликарка [[Марија Брусиќ-Ковачица]] од 1973 година.<ref>''Središnja Hrvatska - Dvori s pogledom'', Hrvatska turistička zajednica, 2009.</ref>
* „Диви перуники“ — краток расказ на македонскиот писател [[Бошко Смаќоски]].<ref>Бошко Смаќоски, ''Модричка тетратка''. Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2004, стр. 12-13.</ref>
* „Љубов до крај“ — песна на Бошко Смаќоски.<ref>Бошко Смаќоски, ''Модричка тетратка''. Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2004, стр. 55.</ref>

== Родови ==

{{ситно2|
*''[[Afrocrocus]]''
*''[[Alophia]]''
*''[[Aristea]]''
*''[[Babiana]]''
*''[[Bobartia]]''
*''[[Calydorea]]''
*''[[Chasmanthe]]''
*''[[Cipura]]''
*''[[Cobana]]''
*''[[Crocosmia]]''
*''[[Crocus]]'' - Качунка
*''[[Cyanixia]]''
*''[[Cypella]]''
*''[[Devia]]''
*''[[Dierama]]''
*''[[Dietes]]''
*''[[Diplarrhena]]''
*''[[Duthiastrum]]''
*''[[Eleutherine]]''
*''[[Ennealophus]]''
*''[[Ferraria]]''
*''[[Freesia]]'' - Фрезија
*''[[Geissorhiza]]''
*''[[Gelasine]]''
*''[[Geosiris]]''
*''[[Gladiolus]]'' - Гладиола
*''[[Herbertia]]''
*''[[Hesperantha]]''
*''[[Hesperoxiphion]]''
*''[[Iris]]'' - Перуника
*''[[Isophysis]]''
*''[[Ixia]]''
*''[[Klattia]]''
*''[[Larentia]]''
*''[[Lethia]]''
*''[[Libertia]]''
*''[[Mastigostyla]]''
*''[[Melasphaerula]]''
*''[[Micranthus]]''
*''[[Moraea]]''
*''[[Neomarica]]''
*''[[Nivenia]]''
*''[[Olsynium]]''
*''[[Orthrosanthus]]''
*''[[Patersonia]]''
*''[[Phalocallis]]''
*''[[Pillansia]]''
*''[[Pseudotrimezia]]''
*''[[Radinosiphon]]''
*''[[Romulea]]''
*''[[Savannosiphon]]''
*''[[Sisyrinchium]]''
*''[[Solenomelus]]''
*''[[Sparaxis]]''
*''[[Syringodea]]''
*''[[Tapeinia]]''
*''[[Thereianthus]]''
*''[[Tigridia]]''
*''[[Trimezia]]''
*''[[Tritonia]]''
*''[[Tritoniopsis]]''
*''[[Watsonia]]''
*''[[Witsenia]]''
*''[[Xenoscapa]]''
*''[[Zygotritonia]]''
}}

== Наводи ==
{{наводи}}

{{Нормативна контрола}}

[[Категорија:Перуники| ]]
[[Категорија:Шпаргловидни]]