Преглед на кодот на Подџуџе

{{Херцшпрунг-Раселов дијаграм}}
'''Подџуџе''' — [[ѕвезда]] со [[сјајносна класа]]&nbsp;VI според [[Јеркисова спектрална класификација|Јеркисовата спектрална класификација]]. Се дефинираат како ѕвезди со [[сјајност]] за 1,5 до 2 [[апсолутна ѕвездена величина|величини]] помала од онаа на ѕвездите од главната низа со ист [[спектрален тип]]. На [[Херцшпрунг-Раселов дијаграм|Херцшпрунг-Раселовиот дијаграм]] (ХР-дијаграм) подџуџињата се сместени под [[главна низа|главната низа]].{{efn|name=no_mark_HR_note}}

Поимот „подџуџе“ го вовел астрономот [[Џерард Кајпер]] во 1939&nbsp;г. како збор за низа од ѕвезди со аномални спектри кои претходно се нарекувале „преодни [[бело џуџе|бели џуџиња]]“.<ref name=Croswell-1995/>{{rp|style=ama|p= 87}}

Оттогаш дефиницијата е проширена, и ги опфаќа ѕвездите со помала маса отколку што било познато тогаш. Астрономите исто така откриле сосема различна група на бело-сини подџуџиња, поради што сега постојат две категории: [[#ладни_подџуџиња_котва|ладни подџуџиња]] и [[#врели_подџуџиња_котва|врели подџуџиња]]{{efn|
name=no_mark_HR_note|
[[#врели_подџуџиња_котва|Врелите подџуџиња]] сè уште се среќаваат многу ретко, и затоа нивното место на [[Херцшпрунг-Раселов дијаграм|ХР-дијаграмот]] засега останува необележано. Би требало да се наоѓаат една пруга пониско од главната низа, под натписот „низа“ на ХР-дијаграмот најгоре.
}}

== Ладни (црвени) подџуџиња ==
{{anchor|ладно подџуџе|ладни подџуџиња|студено подџуџе|студени подџуџиња}}
Како и обичните ѕвезди од [[главна низа|главната низа]], ладните подџуџиња (спектрални типови од G до M) ја произведуваат енергијата од [[водородно соединување]]. Нивната помала сјајност се должи на малата [[металичност]]: овие ѕвезди не се збогатени со елементи потешки од [[хелиум]]. Малата металичност ги намалува [[непроѕирност]]а на надворешните слоеви и [[зрачен притисок|зрачниот притисок]], што води до помала и поврела ѕвезда за дадена маса.<ref>{{наведена книга |first=James |last=Kaler |year=1989 |title=Stars and their Spectra |place=Cambridge, UK |publisher=Cambridge UP |page=122}}</ref> Оваа помала непроѕирност исто така им овозможува да лачат поголем постоток на [[ултравиолетово зрачење|ултравиолетова светлина]] за истиот [[спектрален тип]] во споредба со ѕвездите од [[ѕвездено население#Ѕвезди од населението II|населението I]] — одлика наречена ултравиолетов вишок.<ref name=Croswell-1995>{{наведена книга |author=Croswell, K.|year=1995 |title=The Alchemy of the Heavens |place=New York, NY |publisher=Oxford UP |pages=87–92}}</ref>{{rp|style=ama|p= 87–92}}
Тие обично се припадници на [[галактички ореол|ореолот]] на Млечниот Пат и често имаат поголема просторна брзина во однос на [[Сонце]]то.<ref name=Burningham-Smith-etal-2014>{{наведено списание |last1=Burningham |first1=Ben |last2=Smith |first2=L. |last3=Cardoso |first3=C.V. |last4=Lucas |first4=P.W. |last5=Burgasser |first5=Adam J. |last6=Jones |first6=H.R.A. |last7=Smart |first7=R.L. |date=мај 2014 |title=The discovery of a T6.5 subdwarf |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |lang=en |volume=440 |issue=1 |pages=359–364 |doi=10.1093/mnras/stu184 |doi-access=free |arxiv=1401.5982 |bibcode=2014MNRAS.440..359B |issn=0035-8711}}</ref>

Постојат ладни подџуџиња од спектралните типови L и T, како на пр. ULAS J131610,28+075553,0 со спектрален тип sdT6,5.<ref name=Burningham-Smith-etal-2014/>

Ова се поткласите на ладните подџуџиња:<ref>{{наведено списание |last1=Burgasser |first1=Adam J. |last2=Kirkpatrick |first2=J. Davy |year=2006 |title=Discovery of the coolest extreme subdwarf |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=645 |issue=2 |pages=1485–1497 |bibcode=2006ApJ...645.1485B |doi=10.1086/504375 |arxiv=astro-ph/0603382 |s2cid=10911965}}</ref><ref name=Lépine-Rich-Shara-2007>{{наведено списание |last1=Lépine |first1=Sébastien |last2=Rich |first2=R. Michael |last3=Shara |first3=Michael M. |date=ноември 2007 |title=Revised metallicity classes for low-mass stars: Dwarfs (dM), subdwarfs (sdM), extreme Subdwarfs (esdM), and ultrasubdwarfs (usdM) |journal=[[Astrophysical Journal]] |lang=en |volume=669 |issue=2 |pages=1235–1247 |doi=10.1086/521614 |doi-access=free |arxiv=0707.2993 |bibcode=2007ApJ...669.1235L |issn=0004-637X}}</ref>
; ладно подџуџе: Примери: [[Каптајнова Ѕвезда]] (sdM1), GJ 1062 (sdM2,5)
; крајно подџуџе: Пример: APMPM J0559-2903 (esdM7)<ref>{{наведено списание |last1=Schweitzer |first1=A. |last2=Scholz |first2=R.-D. |last3=Stauffer |first3=J. |last4=Irwin |first4=M. |last5=McCaughrean |first5=M.J. |year=1999 |title=APMPM&nbsp;J0559-2903: The coolest extreme subdwarf known |journal=Astronomy and Astrophysics |volume=350 |page=L62 |bibcode=1999A&A...350L..62S}}</ref>
; ултраподџуџе: Пример: LSPM J0822+1700 (usdM7,5)<ref name=Lépine-Rich-Shara-2007/>

=== Подџуџиња од типовите L, T и Y ===
Малата [[металичност]] на подџуџињата оди заедно со нивната голема старост. Раната вселена содржела мало количество на елементи потешки од хелиумот и образувала ѕвезди како [[кафеаво џуџе|кафеави џуџиња]] со помала металичност. Дури подоцна телата како [[супернова|супернови]], [[планетарна маглина|планетарните маглини]] и спојувањата на неутронски ѕвезди ја збогатиле вселената со потешки елементи. Затоа, старите подџуџиња често им припаѓаат на најстарите структури на Млечниот Пат, главно на [[галактички диск|дебелиот диск]] и [[галактички ореол|галактичкиот ореол]]. Телата во дебелиот диск или ореолот имаат голема просторна брзина во споредба со [[Сонце]]то, кое е сместено во помладиот [[галактички диск|тенок диск]]. Големото [[сопствено движење]] е корисно за откривање на подџуџиња. Покрај тоа, подџуџињата имаат спектралнни особини кои ги одликуваат од подџуџињата со сончева металичност. Сите подџуџиња имаат потиснат близуинфрацрвен спектар, претежно H-појасот и K-појасот. Малата металичност го зголемува впивањето предизвикано од судар на [[водород]], што е причинител за потиснатоста. Ова се забележува како сини инфрацрвени бои во споредба со кафеавите џуџиња со сончева металичност. Малата металичност исто така ги менува другите впивни одлики како подлабоки појаси на [[калциум монохидрид|CaH]] и [[титан(II) оксид|TiO]] на 0,7&nbsp;μм кај L-подџуџињата, послаб [[ванадиум(II) оксид|VO]]-појас на 0,8&nbsp;μм кај раните L-подџуџиња и посилен [[железо(I) хидрид|FeH]]-појас на 0,99&nbsp;μм за средните до доцните L-подџуџиња.<ref name=Zhang-Pinfield-etal-2017>{{наведено списание |last1=Zhang |first1=Z.H. |last2=Pinfield |first2=D.J. |last3=Gálvez-Ortiz |first3=M.C. |last4=Burningham |first4=B. |last5=Lodieu |first5=N. |last6=Marocco |first6=F. |last7=Burgasser |first7=A.J. |last8=Day-Jones |first8=A. C. |last9=Allard |first9=F. |last10=Jones |first10=H.R.A. |last11=Homeier |first11=D. |display-authors=6 |date=јануари 2017 |title=Primeval very low-mass stars and brown dwarfs - I. Six new L&nbsp;subdwarfs, classification and atmospheric properties |bibcode=2017MNRAS.464.3040Z |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=464 |issue=3 |pages=3040–3059 |doi=10.1093/mnras/stw2438 |doi-access=free |issn=0035-8711 |arxiv=1609.07181}}</ref> 2MASS J0532+8246 е откриен во 2003&nbsp;г. како првото подџуџе од типот L,<ref name=Burgasser-Kirkpatrick-etal-2003>{{наведено списание |last1=Burgasser |first1=Adam J. |last2=Kirkpatrick |first2=J. Davy |last3=Burrows |first3=Adam |last4=Liebert |first4=James |last5=Reid |first5=I. Neill |last6=Gizis |first6=John E. |last7=McGovern |first7=Mark R. |last8=Prato |first8=L. |last9=McLean |first9=Ian S. |display-authors=6 |date=август 2003 |title=The first substellar subdwarf? Discovery of a metal-poor L&nbsp;dwarf with halo kinematics |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=592 |issue=2 |pages=1186–1192 |doi=10.1086/375813 |bibcode=2003ApJ...592.1186B |arxiv=astro-ph/0304174 |s2cid=11895472 |issn=0004-637X}}</ref> подоцна прекласификувано како крајно подџуџе.<ref name=Zhang-Pinfield-etal-2017/> Подџуџињата од типот L имаат поттипови слични на џуџињата од типот M: подџуџе (sd), крајно подџуџе (esd) и ултраподџуџе (usd), дефинирани според зголемената [[металичност]], во споредба со сончевата металичност, која се дефинира на [[логаритамска скала]]:<ref name=Zhang-Pinfield-etal-2017/>
* подџуџињата имаат <math>\ -1,0 < \bigl[ \tfrac{ \mathsf{Fe} }{ \mathsf{H} } \bigr]_\star \leq -0,3\ ,</math>
* крајните подџуџиња имаат <math>\ -1,7 < \bigl[ \tfrac{ \mathsf{Fe} }{\mathsf{H} } \bigr]_\star \leq -1,0\ ,</math> и
* ултраподџуџињата имаат <math>\ \bigl[ \tfrac{ \mathsf{Fe} }{\mathsf{H} } \bigr]_\star \leq -1,7 ~.</math>
* [[Сонце]]то е мерило со <math>\ \bigl[ \tfrac{\mathsf{Fe} }{\mathsf{H}} \bigr]_\odot \equiv 0\ ,</math> по дефиниција.

За подџуџињата од типот T познат е само мал примерок на подџуџиња и крајни подџуџиња.<ref name=Schneider-Burgasser-etal-2020>{{наведено списание |last1=Schneider |first1=Adam C. |last2=Burgasser |first2=Adam J. |last3=Gerasimov |first3=Roman |last4=Marocco |first4=Federico |last5=Gagne |first5=Jonathan |last6=Goodman |first6=Sam |last7=Beaulieu |first7=Paul |last8=Pendrill |first8=William |last9=Rothermich |first9=Austin |last10=Sainio |first10=Arttu |last11=Kuchner |first11=Marc J. |display-authors=6 |date=24 јули 2020 |df=dmy-all |title=WISEA J041451.67-585456.7 and WISEA J181006.18-101000.5: The first extreme T-type subdwarfs? |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=898 |issue=1 |page=77 |doi=10.3847/1538-4357/ab9a40 |bibcode=2020ApJ...898...77S |s2cid=220403370 |arxiv=2007.03836 |issn=1538-4357 |doi-access=free }}</ref>

2MASSI J0937347+293142 во 2002&nbsp;г. било првото тело-кандидат за подџуџе од типот T<ref name=Burgasser-Kirkpatrick-etal-2003/> и во 2006&nbsp;г. неговата мала металичност била потврдена.<ref>{{наведено списание |last1=Burgasser |first1=Adam J. |last2=Burrows |first2=Adam |last3=Kirkpatrick |first3=J. Davy |year=2006 |title=Method for determining the physical properties of the coldest known brown dwarfs |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=639 |issue=2 |pages=1095–1113 |doi=10.1086/499344 |bibcode=2006ApJ...639.1095B |arxiv=astro-ph/0510707 |s2cid=9291848 |issn=0004-637X}}</ref> Првите две крајни подџуџиња од типот T се откриени во 2020&nbsp;г. од учесниците во проектот „Backyard Worlds“. Тие се WISEA 0414−5854 и WISEA 1810−1010.<ref name=Schneider-Burgasser-etal-2020/> Подџуџињата од типот T и Y имаат помалку [[метан]] во атмосферата поради помалата концентрација на [[јаглерод]] во нив. Ова дава посина боја во споредба со телата со слична температура, но со сончева металичност.<ref>{{наведено списание |last1=Meisner |first1=Aaron M. |last2=Schneider |first2=Adam C. |last3=Burgasser |first3=Adam J. |last4=Marocco|first4=Federico |last5=Line |first5=Michael R. |last6=Faherty |first6=Jacqueline K. |last7=Kirkpatrick |first7=J. Davy |last8=Caselden |first8=Dan |last9=Kuchner |first9=Marc J. |last10=Gelino |first10=Christopher R. |last11=Gagne |first11=Jonathan |display-authors=6 |date=2 јуни 2021 |df=dmy-all |title=New Candidate Extreme T Subdwarfs from the Backyard Worlds: Planet 9 Citizen Science Project |journal=The Astrophysical Journal |volume=915 |issue=2 |page=120 |doi=10.3847/1538-4357/ac013c |arxiv=2106.01387 |doi-access=free |bibcode=2021ApJ...915..120M }}</ref> Бојата на T-типовите како единствен критериум за класификација може да наведе на погрешни заклучоци. Најблиската непосредно сликана [[вонсончева планета]] COCONUTS-2b првично била класфикувана како подџуџе од типот T заради нејзината боја, притоа немајќи голема тангенцијална брзина. Дури во 2021&nbsp;г. се дознало дека се работи за вонсончева планета.<ref>{{наведено списание |last1=Zhang |first1=Zhoujian |last2=Liu |first2=Michael C. |last3=Claytor |first3=Zachary R. |last4=Best |first4=William M.J. |last5=Dupuy |first5=Trent J. |last6=Siverd |first6=Robert J. |date=1 јули 2021 |title=The second discovery from the COCONUTS Program: A cold wide-orbit exoplanet around a young field M&nbsp;dwarf at 10.9&nbsp;pc |journal=[[The Astrophysical Journal Letters]] |volume=916 |issue=2 |page=L11 |doi=10.3847/2041-8213/ac1123 |arxiv=2107.02805 |bibcode=2021ApJ...916L..11Z |s2cid=236464073 |doi-access=free }}</ref>

Првиот кандидат за подџуџе од типот Y е откриен во 2021&nbsp;г. — кафеавото џуџе WISE 1534–1043, кое прикажува умерена црвена боја (ch1-ch2 = 0,925±0,039&nbsp;mag). Многу црвената боја помеѓу J и ch2 (J-ch2 > 8,03&nbsp;mag) и апсолутната сјајност би укажале на многу поцрвена ch1-ch2 боја од 2,4 до 3&nbsp;mag. Поради распоредот на новите модели на подџуџиња, заедно со големата тангенцијална брзина од 200&nbsp;км/с, се смета дека најверојатно се работи за студено кафеаво џуџе со многу малку метал, можеби првото подуџуџе од типот Y.<ref>{{наведено списание |last1=Kirkpatrick |first1=J. Davy |last2=Marocco |first2=Federico |last3=Caselden |first3=Dan |last4=Meisner |first4=Aaron M. |last5=Faherty|first5=Jacqueline K. |last6=Schneider |first6=Adam C. |last7=Kuchner |first7=Marc J. |last8=Casewell |first8=S.L. |last9=Gelino |first9=Christopher R. |last10=Cushing |first10=Michael C. |last11=Eisenhardt |first11=Peter R. |display-authors=6 |date=јуни 2021 |title=The enigmatic brown dwarf WISEA&nbsp;J153429.75-104303.3 (a.k.a. "the Accident") |journal=[[The Astrophysical Journal Letters]] |lang=en |volume=915 |issue=1 |page=L6 |doi=10.3847/2041-8213/ac0437 |arxiv=2106.13408 |bibcode=2021ApJ...915L...6K |s2cid=235651911 |issn=2041-8205 |doi-access=free }}</ref>

[[Двојна ѕвезда|Ѕвездените двојки]] помагаат во одредувањето на староста и масата на овие подџуџиња. Подџуџето VVV 1256-62B (sdL3) е откриено како придружник на [[галактички ореол|ореолно]] [[бело џуџе]], поради што староста е измерена на 8,4 до 13,8 милијарди години. Има маса од 84 до 87 {{Јупитерова маса|link=true}}, што значи дека веројатно е [[црвено џуџе]].<ref name="Zhang2024">{{наведено списание |journal=MNRAS |last=Zhang |first=Z. H. |title=Primeval very low-mass stars and brown dwarfs -- VIII. The first age benchmark L subdwarf, a wide companion to a halo white dwarf |date=27 јули 2024 |last2=Raddi |first2=R. |last3=Burgasser |first3=A. J. |last4=Casewell |first4=S. L. |last5=Smart |first5=R. L. |last6=Galvez-Ortiz |first6=M. C. |last7=Jones |first7=H. R. A. |last8=Baig |first8=S. |last9=Lodieu |first9=N.|first10=B. |last10=Gauza |first11=Ya. V. |last11=Pavlenko |first12=Y. F. |last12=Jiao |first13=Z. K. |last13=Zhao |first14=S. Y. |last14=Zhou |first15=D. J. |last15=Pinfield|arxiv=2407.19219}}</ref> Подџуџето [[Волф 1130|Волф 1130C]] (sdT8) е придружник во стара двојка подџуџе-бело џуџе, чија старост се проценува на повеќе од 10 милијарди години. Има маса од 44,9 {{Јупитерова маса}}, што значи дека е кафеаво џуџе.

=== Примери за ладни подџуџиња ===
* [[Каптајнова Ѕвезда]]
* [[Грумбриџ 1830]]
* [[Ми Касиопеја]]
* 2MASS J05325346+8246465, можно [[галактички ореол|ореолно]] [[кафеаво џуџе]] и првото подѕвездено подџуџе.<ref name=Burgasser-Kirkpatrick-etal-2003/>
* [[SSSPM J1549-3544]]

== Врели (сини) подџуџиња==
{{котва|врело подџуџе|врели подџуџиња}}
{{Главна|Подџуџе од типот B|Подџуџе од типот O}}
Врелите подџуџиња од синкавите спектрални типови O и B се сосема различна класа на тела од ладните подџуџиња; се нарекуваат и ''„крајни ѕвезди на [[хоризонтална гранка|хоризонталната гранка]]“''.
Врелите подџуџиња претставуваат доцна фаза во развојот на некои ѕвезди, до која доаѓа кога еден [[црвен џин]] ќе ги загуби надворешните [[водород]]ен слоеви пред јадрото да почне да гори [[хелиум]].

Причимите за предвремената загуба на водородната обивка е нејасна, но за еден од главните механизми се смета заемодејството на ѕвездите во [[двојна ѕвезда|двоен систем]]. Единечните подџуџиња може да бидат последица од спојувањето на две [[бело џуџе|бели џуџиња]] или грацитациско влијание од подѕвездени придружници. Подџуџињата од типот B, како посјајни од белите џуџиња, се значајна составница на населението на врели ѕвезди во стари ѕвездени системи како [[збиено ѕвездено јато|збиените јата]] и [[елиптична галаксија|елиптичните галаксии]].<ref>{{наведено списание |last1=Jeffery |first1=C. Simon |year=2005 |title=Pulsations in Subdwarf B Stars |journal=Journal of Astrophysics and Astronomy |volume=26 |issue=2–3 |pages=261–271 |bibcode=2005JApA...26..261J |doi=10.1007/BF02702334 |s2cid=13814916}}</ref><ref>{{наведено списание |last1=Geier |first1=S. |last2=Edelmann |first2=H. |last3=Heber |first3=U. |last4=Morales-Rueda |first4=L. |year=2009 |title=Discovery of a close substellar companion to the hot subdwarf star HD&nbsp;149382 — the decisive influence of substellar objects on late stellar evolution |journal=[[The Astrophysical Journal Letters]] |volume=702 |issue=1 |pages=L96–L99  |arxiv=0908.1025 |bibcode=2009ApJ...702L..96G |doi=10.1088/0004-637X/702/1/L96 |s2cid=119282460}}</ref>

===Тешкометални подџуџиња===
Тешкометалните подџуџиња се вид на врели подџуџиња со голема концентрација на [[тешки метали]]. Содржат [[германиум]], [[стронциум]], [[итриум]], [[циркониум]] и [[олово]]. Познати примери за вакви ѕвезди се HE 2359-2844, LS IV-14 116 и HE 1256-2738.<ref>{{наведени вести |title=Astronomers discover two heavy metal stars |date=2 август 2013 |department=Astronomy |website=Sci-News.com |url=http://www.sci-news.com/astronomy/science-heavy-metal-stars-01283.html |access-date=5 ноември 2016}}</ref>

== Белешки ==
{{белешки}}

== Наводи ==
{{наводи|25em}}

{{Ѕвезда}}

[[Категорија:Подџуџиња| ]]
[[Категорија:Видови ѕвезди]]