Преглед на кодот на Слабо заемодејство

{{Стандарден модел}}

'''Слабо заемодејство''' — механизам одговорен за '''слабата сила''' или '''слабата јадрена сила''', едно од четирите [[Основно заемнодејство|основни заемодејства]] во природата, заедно со [[силно заемодејство|силното заемодејство]], [[електромагнетизам|електромагнетизмот]] и [[гравитација]]та. Слабото заемодејство е одговорно за [[радиоактивен распад|радиоактивниот распад]] и [[јадрено цепење|јадреното цепење]] на [[субатомски честички|субатомските честички]]. Теоријата на слабото заемодејство понекогаш се нарекува '''квантна вкусодинамика''', како што се поимите [[квантна хромодинамика]] и [[квантна електродинамика]], но во практика овој поим многу ретко се користи бидејќи слабото заемодејство е најдобро објаснето преку [[електрослабо заемодејство|електрослабата теорија]].<ref name="griffiths">{{Наведена книга|last=Griffiths|first=David|title=Introduction to Elementary Particles |year=2009|isbn=978-3-527-40601-2|pages=59–60}}</ref>

Кај [[стандарден модел|стандардниот модел]] од [[физика на честичките|физиката на честичките]], слабото заемодејство е предизвикано од оддавањето или впивањето на [[W и Z бозони]]. Сите познати [[фермион]]и заемодејствуваат преку слабото заемодејство. Фермионите се честички кои поседуваат [[спин (физика)|спин]], едно од основните својства на сите честички, со [[половина број]]. Фермионот може да биде [[елементарна честичка]], како што е [[електрон]]от, или пак може да биде [[сложена честичка]], како што е [[протон]]от. Масата на W<sup>+</sup>, W<sup>&minus;</sup>, и Z-бозоните е многу поголема од онаа на протоните и неутроните, предизвикувајќи го слабото замодејство кое има вијание на куси растојанија. Силата се именува како ''слаба'' бидејќи нејзиното поле на сила на дадено растојание е вообичаено неколку големини помало од она на [[силно заемодејство|силното заемодејство]] и [[електромагнетизам|електромагнетизмот]].

За време на [[кваркова епоха|кварковата епоха]], електрослабата сила се поделила на електромагнетни и слаби сили. Повеќето фермиони ќе се распаднат преку слабо заемодејство со текот на времето. Значајни примери се [[бета-распад]]от, и создавањето на [[деутериум]] од кој подоцна се добива хелиум од водородот начинот на кој се одвиваат јадрените процеси во Сонцето. Ваквиот распад го овозможува [[радиојаглеродно датирање|радиојаглеродното датирање]], познато преку тоа што [[јаглерод-14]] се распаѓа преку слабото заемодејство во [[азот-14]]. Може да создаде и [[радиолуминисценција]], и се користи кај [[трициумско осветлување|трициумското осветлување]], и поврзаното поле на [[бетаволтаици]]те.<ref>{{Наведена мрежна страница |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1979/press.html |title=The Nobel Prize in Physics 1979: Press Release |work=NobelPrize.org |publisher=Nobel Media |accessdate=22 March 2011}}</ref>

[[Кварк]]овите, кои се составни делови на честичките како што се неутроните и протоните, кои ги има со шест „вкусови“ &ndash; горен, долен, чуден, волшебен, врвен и длабински &ndash; од кои овие честички ги добиваат своите својства. Слабото заемодејство е единствено на начинот на кои кварковите го менуваат нивниот вкус. На пример,бета минус распадот, долен кварк се распаѓа во горен кварк, со што неутронот се претвора во протон. Во продолжение, слабото заемодејство е единственото основно заемодејство кое го прекршува [[парност (физика)|парност-симетријата]], и на ист начин ја прекршува и [[CP-симетрија]]та.

==Историја==

Во 1933 година, Енрико Ферми ја предложил првата теорија за слабото заемодејство, позната како [[Фермиево заемодејство]]. Тој предложил дека [[бета-распад]]от може да се објасни со заемодејството на четирите [[фермион]]и, вклучувајќи ја и контактната сила која нема досег.<ref name="Fermi's theory">{{Наведено списание | title=Versuch einer Theorie der β-Strahlen. I | author=Fermi, Enrico | bibcode=1934ZPhy...88..161F | journal=[[Zeitschrift für Physik A]] | year=1934 | volume=88 | issue=3–4 | pages=161–177 | doi=10.1007/BF01351864}}</ref><ref name="Fermi's theory translation">{{Наведено списание | title=Fermi's Theory of Beta Decay | author=Wilson, Fred L. | journal=American Journal of Physics |date=December 1968 | volume=36 | issue=12 | pages=1150–1160 | doi=10.1119/1.1974382|bibcode = 1968AmJPh..36.1150W }}</ref>

Сепак, подобро е опишана како [[неконтактна сила|неконтактно силино поле]] кое има конечен досег, но сепак многу кус. Во 1968 година, [[Шелдон Ли Глешоу|Шелдон Глешоу]], [[Абдус Салам]] и [[Стивен Вајнберг]] ја обединија електромагнетната сила со слабото заемодејство покажувајќи дека дека всушност двете заемодејства се една единствена сила, која денес се нарекува електрослаба сила.

[[W и Z бозони|Постоењето на W и Z бозоните]] не било потврденео сè до 1983 година.

==Својства==

[[File:Weak Decay (flipped) mk.svg|thumb|right|280px|Дијаграм на кој се прикажани различните начини на распад поради присуството на слабото заемодејство и на некој начин е показател на нивната сличност. Интензитетот на линиите е определен од [[CKM параметри]]те.]]

Слабото заемодејство е особенона повеќе начини:
# Станува збор за единственото заемодејство способно за промена на [[вкус (физика на честичките)|вкусот]] на кварковите (пример, промената од еден во друг вид на кварк).
# Единствено заемодејство кое ја нарушува [[парност (физика)|'''P''' или парна симетрија]]. И е единственото кое ја нарушува [[CP-симетрија|'''CP''' симетријата]].
# Се пренесува од честички познати како [[баждарен бозон|баждарните бозони]] кои имаат значајна маса, невообичаено својство кое се објаснува со [[стандарден модел|стандардниот модел]] од [[Хигсов механизам|Хигсовиот механизам]].

Поради нивната голема маса (приближно 90&nbsp;GeV/c<sup>2</sup><ref name="PDG">{{Наведено списание |author=W.-M. Yao ''et al''. ([[Particle Data Group]]) |year=2006 |title=Review of Particle Physics: Quarks |url=http://pdg.lbl.gov/2006/tables/qxxx.pdf |journal=[[Journal of Physics G]] |volume=33 |page=1 |doi=10.1088/0954-3899/33/1/001 |arxiv = astro-ph/0601168 |bibcode = 2006JPhG...33....1Y }}</ref>) овие честички носители, именувани како W и Z бозони, кои имаат кус полупериод помал од 1×10<sup>−24</sup>&nbsp;секунди.<ref>{{Наведена книга |title=Story of the W and Z |author=Peter Watkins |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |url=http://books.google.co.uk/books?id=J808AAAAIAAJ&pg=PA70 |page=70 |year=1986 |isbn=978-0-521-31875-4}}</ref> Слабото заемодејство поседува [[постојана на заемодејство|константа на заемодејство]] (показател за силата на заемодејствотото) со вредност меѓу 10<sup>−7</sup> и 10<sup>−6</sup>, која споредена со постојаната на силното заемодејство со вредност од околу 1 и [[постојана на фина структура|постојаната на електромагнетното сврзување]] од околу 10<sup>−2</sup>,<ref name="coupling">{{Наведена мрежна страница |url=http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/forces/couple.html |title=Coupling Constants for the Fundamental Forces |work=HyperPhysics | publisher =Georgia State University |accessdate=2 March 2011}}</ref> па оттука следи дека слабото заемодејство е слабо во однос на силата.<ref name="physnet"/> Слабото заемодејство има многу кус досег (околу 10<sup>−17</sup>–10<sup>−16</sup>&nbsp;м<ref name="physnet">{{Наведена мрежна страница |url=http://physnet2.pa.msu.edu/home/modules/pdf_modules/m281.pdf |title=The Weak Interaction |author=J. Christman |publisher=Michigan State University |work=Physnet |year=2001 |accessdate=2014-12-12 |archive-date=2011-07-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110720004912/http://physnet2.pa.msu.edu/home/modules/pdf_modules/m281.pdf |url-status=dead }}</ref>).<ref name="coupling"/> НА растојанија од околу 10<sup>−18</sup> метри, слабоито заемодејство поседува сила со слична величина на онаа на електромагнетната сила, но на растојанија од околу 3×10<sup>−17</sup> м, слабото заемодејство е 10.000 послабо од електромагнетната сила.<ref>{{Наведена мрежна страница |url=http://www.particleadventure.org/electroweak.html |title=Electroweak |work=The Particle Adventure |publisher=[[Particle Data Group]] |accessdate=3 March 2011}}</ref>

Слабото заемодејство ги опфаќа сите [[фермион]]и во [[стандарден модел|стандардниот модел]], како и кај [[Хигсов бозон|Хигсовиот бозон]], [[неутрино|неутрината]] заемодејствуваат само преку гравитацијата и слабото заемодејство, и токму тие се првичната причина за името ''слаба сила'' на ова заемодејство.<ref name="physnet"/> Слабото заемодејство не произведува [[сврзана состојба|сврзани состојби]] (не се вклучува и [[енергија на сврзување|енергијата на сврзувањето]]) – нешто што гравитацијата го прави на астрономска големина, елетромагнетната сила го го прави на атомско ниво и силното заемодејство во внатрешноста на јадрото.<ref name="greiner">{{Наведена книга |url=http://books.google.co.uk/books?id=yWTcPwqg_00C |title=Gauge Theory of Weak Interactions |author1=Walter Greiner |author2=Berndt Müller |publisher=Springer |page=2 |year=2009 |isbn=978-3-540-87842-1}}</ref>

Најзабележителниот ефект се должи на првата особена одлика, [[процес на промена на вкусот|промена на вкусот]]. [[Неутрон]]от, на пример, е потежок од [[протон]]от, но не може да распадне во протон без притоа да се смени вкусот на еден од двата долни кваркови во горен кварк. Ни [[силно заемодејство|силното заемодејство]] ни [[електромагнетизам|електромагнетизмот]] дозволуваат да дојде до промена на вкусот, па затоа ова се одвива преку '''слабиот распад''', без слабиот распад, својствата на кварковите како што се чудноста и волшебноста ќе бидат запазени преку сите заемодејства. Сите [[мезон]]и се нестабилни поради слабиот распад.<ref>Cottingham & Greenwood (1986, 2001), p.29</ref> Во процесот познат како [[бета-распад]], ''долен'' во внатрешноста на неутронот може да премине во ''горен'' кварк оддавајќи [[виртуелна честичка|виртуелен]] {{SubatomicParticle|W boson-}} бозон кој преминува во [[електрон]] а електронот во [[антинеутрино]].<ref name="Cott28"/>

Поради големата маса на [[бозон]]от, слабиот распад е поневеројатен отколку силниот или електромагнетниот распад, и затоа е многу поредок настан. На пример, неутрален [[пион]] (кој се распаѓа електромагнетно) има живот од 10<sup>−16</sup>&nbsp;секунди, додека пак наелектризиран пион (кој се распаѓа поради слабото заемодејство) има живот од 10<sup>−8</sup>&nbsp;секунди, односно сто милиони пати подолг.<ref name="Cottingham30">Cottingham & Greenwood (1986, 2001), p.30</ref> За споредба, слободен неутрон (кој исто така се распаѓа преку слабото заемодејство) живее околу 15&nbsp;минути.<ref name="Cott28">Cottingham & Greenwood (1986, 2001), p.28</ref>

===Слаб изоспин и слаб хиперполнеж===
{{Главна статија|Слаб изоспин}}

{| style="float:right; margin:0 0 .5em 1em;" class="wikitable"
|+'''Лево-насочени фермиони кај стандардниот модел'''.<ref name="baez">{{Наведено списание |first1=John C. |last1=Baez |authorlink1=John C. Baez |first2=John |last2=Huerta |year=2009 |title=The Algebra of Grand Unified Theories|url=http://math.ucr.edu/~huerta/guts/node9.html |bibcode=2009arXiv0904.1556B |volume=0904 |pages=483–552 |arxiv=0904.1556 |journal=Bull.Am.Math.Soc. |url-status= |accessdate=15 October 2013}}</ref>
|-
!colspan="3" style="background:#ffdead"|Семејство 1
!colspan="3" style="background:#ffdead"|Семејство 2
!colspan="3" style="background:#ffdead"|Семејство 3
|- style="background:#fdd;"
!Фермион
!Симбол
![[Слаб изоспин|Слаб<br />изоспин]]
!Фермион
!Симбол
![[Слаб изоспин|Слаб<br />изоспин]]
!Фермион
!Симбол
![[Слаб изоспин|Слаб<br />изоспин]]
|-
|style="background:#efefef"|[[Електрон]]
|<math>e^-\,</math>
|<math>-1/2\,</math>
|style="background:#efefef"|[[Мион]]
|<math>\mu^-\,</math>
|<math>-1/2\,</math>
|style="background:#efefef"|[[Тау (честичка)|Тау]]
|<math>\tau^-\,</math>
|<math>-1/2\,</math>
|-
|style="background:#efefef"|[[Електронско неутрино]]
|<math>\nu_e\,</math>
|<math>+1/2\,</math>
|style="background:#efefef"|[[Мионско неутрино]]
|<math>\nu_\mu\,</math>
|<math>+1/2\,</math>
|style="background:#efefef"|[[Тау неутрино]]
|<math>\nu_\tau\,</math>
|<math>+1/2\,</math>
|-
|style="background:#efefef"|[[Горен кварк]]
|<math>u\,</math>
|<math>+1/2\,</math>
|style="background:#efefef"|[[Волшебен кварк]]
|<math>c\,</math>
|<math>+1/2\,</math>
|style="background:#efefef"|[[Врвен кварк]]
|<math>t\,</math>
|<math>+1/2\,</math>
|-
|style="background:#efefef"|[[Долен кварк]]
|<math>d\,</math>
|<math>-1/2\,</math>
|style="background:#efefef"|[[Чуден кварк]]
|<math>s\,</math>
|<math>-1/2\,</math>
|style="background:#efefef"|[[Длабински кварк]]
|<math>b\,</math>
|<math>-1/2\,</math>
|-
| colspan="9" style="text-align:center;"|Сите лево насочени античестички имаат слаб изоспин еднаков на 0.<br>Десно насочените античестички имаат спротивен слаб изоспин.
|}

Сите честички имаат својство наречено слаб изоспин (T<sub>3</sub>), кој се користи како [[квантен број]] и определува како честичката заемодејствува при слабото заемодејство. Слабиот изоспин има важна улога како што има [[електричен полнеж|електричниот полнеж]] во [[електромагнетизам|електромагнетизмот]], и [[промена на боја|промената на боја]] при [[силно заемодејство|силното заемодејство]]. Сите [[фермион]]и имаат слаб изоспин со вредност од +{{frac|2}} или −{{frac|2}}. На пример, горниот кварк има T<sub>3</sub> со вредност +{{frac|2}} а долниот кварк со вредност −{{frac|2}}. Кваркот никогаш не се распаѓа преку слабото заемодејство во кварк од истата T<sub>3</sub>: кварковите со T<sub>3</sub> со вредност +{{frac|2}} се распаѓаат во кваркови со T<sub>3</sub> со вредност −{{frac|2}} и обратно.

[[File:PiPlus muon decay.svg|thumb|left|Распадот на {{SubatomicParticle|Pion+}} преку слабото заемодејство.]]

При некое заемодејство, слабиот изоспин се [[закон за запазување (физика)|зачувува]]: збирот од вредностите на слабиот изоспин кои се во заемодејство е еднакво на збирот вредностите слабиот изоспин на честичките кои произлегуваат од тоа заемодејство. На пример, {{SubatomicParticle|Pion+}}, со слаб изоспин 1 се распаѓа на {{SubatomicParticle|Muon neutrino}} (+1/2) и {{SubatomicParticle|Muon+}} (+1/2).<ref name="Cottingham30"/>

Следејќи го развојот на електрослабата теорија, се појавува друго својство наречено [[слаб хиперполнеж]]. Овој полнеж зависи од електричниот полнеж на честичката и нејзиниот слаб изоспин и се дефинира како:

:<math>\qquad Y_W = 2(Q - T_3)</math>

каде ''Y<sub>W</sub>'' слабиот хиперполнеж на одреден тип на честичка, ''Q'' е електричниот полнеж и ''T<sub>3</sub>'' е слабиот изоспин. Сепак некои честички имаат слаб изоспин еднаков на 0, сите честички, со исклучок на глуоните,имаат хиперполнеж различен од 0. Слабиот хиперполнеж е создавателот на компонентата U(1) на електрослабата [[баждарна група]].

== Видови на заемодејства ==

Постојат два вида на слабо заемодејство (''[[Фајнманов дијаграм|пресеци]]''). Првиот вид се нарекува „[[заемодејство на набојана струја]]“ бидејќи е [[носител на сила|добиена]] од честички кои носат 
[[електричен полнеж]] ([[W-бозон|{{SubatomicParticle|W boson+}} или {{SubatomicParticle|W boson-}} бозони]]), и се смета за причина за [[бета-распад]]от. Вториот вид се нарекува „[[заемодејство на неутрална струја]]“ бидејќи е добиено од неутрална честичка, [[Z-бозон]].

===Заемодејство на набојна струја===

[[File:Beta Negative Decay.svg|thumb|right|200px|[[Фејманов дијаграм]] за распадот бета минус на [[неутрон]]от кој преминува во [[протон]], [[електрон]] и [[неутрино|електронско неутрино]], преку посредниот тежок {{SubatomicParticle|W boson-}} бозон ]]

Вое еден вид на заемодејство на набојна струја, наелектризиран [[лептон]] (како што е [[електрон]]от или [[мион]]от, со полнеж од −1) можат да впијат [[W-бозон|{{SubatomicParticle|W boson+}} бозон]] (честичка со полнеж +1) и со тоа да се претвори во соодветното [[неутрино]] (со полнеж 0), каде видот на („семејството“) на неутрина (електронско, мионско или тау) е исто како и типот на лептонот во заемодејството, на пример:

:<math>\mu^-+ W^+\to \nu_\mu</math>

На сличен начин, долен [[кварк]] (''d'' со полнеж −{{frac|3}}) може да премине во горен кварк (''u'', со полнеж +{{frac|2|3}}), со оддавање на {{SubatomicParticle|W boson-}} бозон или пак впивајќи {{SubatomicParticle|W boson+}} бозон. Попрецизно, долниот кварк станува [[квантна суперпозиција]] на горните кваркови: може да се каже, има можност да стане кој и да е од трите видови на горен кварк, каде веројатностите за секој поединечно се дадени во табелите на [[CKM матрица]]та. Соодветно, горен кварк може да оддаде {{SubatomicParticle|W boson+}} бозон или впие {{SubatomicParticle|W boson-}} бозон и на тој начин истиот да премине во долен кварк, на пример:

:<math>d \to u+ W^-</math>
:<math>d+ W^+\to u </math>
:<math>c\to s + W^+</math>
:<math>c+ W^-\to s</math>

W-бозонот е нестабилен изато се распаѓа мошне брзо, т.е. има многу краток [[полураспад]]. На пример:

:<math>W^-\to e^- + \bar\nu_e~</math>
:<math>W^+\to e^+ + \nu_e~</math>

Можен е распад на W-бозонот при кој се добиваат други производи, со променливи веројатности.<ref name="PDG2">{{Наведено списание |author=K. Nakamura ''et al''. ([[Particle Data Group]]) |year=2010 |title=Gauge and Higgs Bosons |url=http://pdg.lbl.gov/2010/tables/rpp2010-sum-gauge-higgs-bosons.pdf |journal=[[Journal of Physics G]] |volume=37}}</ref>

При т.н. [[бета-распад]] на неутронот (погледајте ја сликата, погоре), долен кварк во самиот неутрон оддава [[вируелна честичка|виртуелен]] {{SubatomicParticle|W boson-}} бозон а со тоа е претворен во горен кварк, претворајќи го неутронот во протон. Бидејќи енергијата вклучена во овој процес (на пример, разликата на масата меѓу долен кварк и горен кварк), {{SubatomicParticle|W boson-}} бозонот може само да се претвори во електрон и електронско антинеутрино.<ref name="PDG3">{{Наведено списание |author=K. Nakamura ''et al''. ([[Particle Data Group]]) |year=2010 |title= n |url=http://pdg.lbl.gov/2010/listings/rpp2010-list-n.pdf |journal=[[Journal of Physics G]] |volume=37 |page=7}}</ref> Гледано на ниво на кваркот, процесот може да се претстави како:

:<math>d\to u+ e^- + \bar\nu_e~</math>

===Заемодејство на неутрална струја===

При заемодејства на [[неутрална струја]], [[кварк]] или [[лептон]] (на пример, [[електрон]] или пак [[мион]]) оддава или пак апсорбира [[Z-бозон]]. На пример:

:<math>e^-\to e^- + Z^0</math>

Како и W-бозонот, така и Z-бозонот се распаѓа брзо,<ref name="PDG2"/> на пример:

:<math>Z^0\to b+\bar b</math>

==Електрослаба теорија==

{{Главна статија|Електрослабо заемодејство}}

[[Стандарден модел|Стандардниот модел]] на честичките го опишува [[електромагнетно заемодејство|електромагнетното заемодејство]] и слабото заемодејство како две различни гледишта на електрослабото заемодејство, теорија која била развиена во 1968 година од страна на [[Шелдон Ли Глешоу|Шелдон Глешоу]], [[Абдус Салам]] и [[Стивен Вајнберг]]. Истите се наградени со [[Нобелова награда за физика#1970-ите|Нобелова награда за физика]] во 1979 година.<ref>{{Наведена мрежна страница |publisher=Nobel Media |work=NobelPrize.org |title=The Nobel Prize in Physics 1979 |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1979/ |accessdate=26 February 2011}}</ref>[[Хигсов механизам|Хигсовиот механизам]] обезбедува објаснување за присуството на три масивни баждарни бозони (носителите на слабото заемодејство) и безмасениот фотон на електромагнетното заемодејство.<ref name="PDGHiggs">{{Наведено списание
 |author=C. Amsler ''et al.'' ([[Particle Data Group]])
 |year=2008
 |title=Review of Particle Physics – Higgs Bosons: Theory and Searches
 |url=http://pdg.lbl.gov/2008/reviews/higgs_s055.pdf
 |journal=Physics Letters B
 |volume=667 |issue= |page=1
 |doi= 10.1016/j.physletb.2008.07.018
|bibcode = 2008PhLB..667....1P }}</ref>

Според електрослабата теорија, при многу високи енергии, универзумот има четири безмасени баждарни бозонски полиња слични на [[фотон]]от и сложеното двојно [[Хигсово поле]]. Сепак, при мали енергии, баждарната симетрија [[спонтано нарушување на симетријарта|спонтано се нарушува]] поради '''U'''(1) симетријата на електромагнетизмот (едно од Хигсовите полиња побарува услов т.н.[[кондензат]]). Ова нарушување на симетријата ќе произведе три безмасени [[Голдстонов бозон|бозони]], но тие се вградени од страна на трите налик фотонски полиња (преку [[Хигсов механизам|Хигсовиот механизам]]) и со тоа стекнуваат маса. Овие три полиња станале {{SubatomicParticle|W boson+}}, {{SubatomicParticle|W boson-}} и Z-бозоните од слабото заемодејство, додека пак четвртото баждарно поле, кое и понатаму е без маса, е фотонот од електромагнетизмот.<ref name="PDGHiggs"/>

Оваа теорија има направено голем броја на предвидувања, вклучувајќи го тука и предвидувањето на масите на Z и W пред истите да бидат откриени. На 4 јули 2012 година, екипите од CMS и ATLAS при [[Голем хадронски судирач|Големиот хадронски судирач]] независно објавија дека го потврдиле откривањето на претходно непознатиот бозон со маса меѓу 125–127 GeV/''c''<sup>2</sup>, чиее однесување се „поклопувало“ со она на Хигсовиот бозон, со предупредување дека се потребни понатамошни испитувања пред позитивно да се потврди дека новиот бозон е некакво вид на Хигсов бозон. На 14 март 2013 година, беше потврдено дека постои Хигсовиот бозон.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://home.web.cern.ch/about/updates/2013/03/new-results-indicate-new-particle-higgs-boson |title=New results indicate that new particle is a Higgs boson &#124; CERN |publisher=Home.web.cern.ch |date= |accessdate=20 September 2013}}</ref>

==Нарушување на симетријата==

[[File:Right left helicity.svg|thumb|right|280px|[[Хиралност (физика)|леви и десни честички]]: p е импулсот на честичката и S е нејзиниот [[спин (физика)|спин]]. Се забележува недостатокот на одбивна симетрија меѓу состојбите.]]

За [[физички закон|законите на природата]] се сметало мошне долго дека се неменливи под огледалното [[одбивање (физика)|одбивање]], промената на сите [[Евклидов простор|просторни оски]]. Резултатите од опит гледан преку огледало се очекувало да бидат исти на резултатите од одбиената копија од огледалото на опитниот уред. Овој т.н. закон за [[закон за запазување (физика)|запазување]] на [[парност (физика)|парноста]] е познато дека се запазува од класичната [[гравитација]], [[електромагнетизам]] и [[силно заемодејство|силното заемодејство]], се сметало дека е сеопфатен закон.<ref>{{Наведена книга |title=American scientists |author=Charles W. Carey |chapter=Lee, Tsung-Dao |year=2006 |publisher=Facts on File Inc. |url=http://books.google.co.uk/books?id=00r9waSNv1cC&pg=PA225 |page=225 |isbn=9781438108070}}</ref> Сепак, во средината на 1950-ите [[Џенинг Јанг|Јанг Џенинг]] и [[Ли Џенгдао]] предложиле дека слабото заемодејство моќно е да го нарушува овој закон. [[Ву Чиеншиунг]] и соработниците во 1957 година откриле дека слабото заемодејство ја нарушува парноста, со што Јанг и Ли ја добиле [[Нобелова награда за физика#1950-ите|Нобеловата награда за физика]] во 1957 година.<ref>{{Наведена мрежна страница |publisher=Nobel Media |work=NobelPrize.org |title=The Nobel Prize in Physics 1957 |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1957/ |accessdate=26 February 2011}}</ref>

Иако слабото заемодејство се опишувало со [[Фермиова теорија|Фермиовата теорија]], откривањето на нарушувањето на парноста и теоријата за [[ренормализација]] покажала дека е потребен нов приод. Во 1957 година, [[Роберт Маршак]] и [[Џорџ Сударшан]] и нешто подоцна, [[Ричард Фајнман]] и [[Мари Гел-Ман|Мари Гел-Mан]] предложиле '''V−A''' ([[вектор (геометрија)|вектор]] минус [[осен вектор]] или лево насочен) [[Лангранжијан]] за слабите заемодејства. Во оваа теорија, слабото заемодејство влијае само на лево насочените честички (и десно насочените честички). Бидејќи одбивањето од огледалото на лево насочените честички е десно насочено, со ова се објаснува целосното нарушување на парноста. Интересно, теоријата '''V−A''' е развиена пред откривањето на Z-бозонот, па затоа не ги вклучувало и десно насочените полиња кои влегуваат во заемодејства при неутралните струи.

Сепак, оваа теорија дозволила симетријата на соединенијата '''[[CP нарушување|CP]]''' да се запази. '''CP''' ги вклучува '''P''' (менувањето од лево кон десно) заедно со полнежот '''C''' (менувањето на честичките со античестички). Физичарите биле повторно изненадени кога во 1964 година [[Џејмс Кронин]] и [[Вал Фитч]] обезбедиле чист доказ за [[каон]]ските распади кои ја нарушувале и CP симетријата, со што ја добиле [[Нобелова награда за физика|Нобеловата награда за физика]] во 1980 година.<ref>{{Наведена мрежна страница |publisher=Nobel Media |work=NobelPrize.org |title=The Nobel Prize in Physics 1980 |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1980/ |accessdate=26 February 2011}}</ref> Во 1973 година, [[Макото Кобајаши]] и [[Тошихиде Маскава]] покажале дека нарушувањето на CP симетријата при слабото заемодејство побарува повеќе од две генерации на честички,<ref name="KM">
{{Наведено списание
 |author=M. Kobayashi, T. Maskawa
 |year=1973
 |title=CP-Violation in the Renormalizable Theory of Weak Interaction
 |journal=[[Progress of Theoretical Physics]]
 |volume=49 |issue=2 |pages=652–657
 |doi=10.1143/PTP.49.652
|bibcode = 1973PThPh..49..652K }}</ref> со што го предвиделе постоењето на непознатата трета генерација. Ова нивно откритие им ја донело половината од Нобеловата награда за физика од 2008 година.<ref>{{Наведена мрежна страница |publisher=Nobel Media |work=NobelPrize.org |title=The Nobel Prize in Physics 1980 |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2008/ |accessdate=17 March 2011}}</ref> За разлика од нарушуваењето на парноста, нарушувањето на CP симетријата се случува само при мал број на случаи, но останува жироко прифатен одговор на разликата меѓу количеството на материја и антиматерија во универзумот, и со тоа претставува еден од трите услови за [[бариогенеза]] на [[Андреј Сахаров]].<ref>{{Наведена книга |title=CP violation |editor=Cecilia Jarlskog |author=Paul Langacker |chapter=Cp Violation and Cosmology |origyear=1989 |year=2001 |publisher=World Scientific Publishing Co. |location=London, [[River Edge]] |url=http://books.google.co.uk/books?id=U5TC5DSWOmIC |page=552 |isbn=9789971505615}}</ref>

== Поврзано ==
* [[Универзум без слабо заемодејство]]

== Наводи ==
{{наводи}}

{{Основни заемодејства}}
{{Нормативна контрола}}