Преглед на кодот на Супермасивна црна дупка

[[File:A Black Hole’s Dinner is Fast Approaching - Part 2.ogv|thumb|300px|Облак од гас со неколку маси поголем од масата ан Земјата забрзува кон супермасивна црна дупка во средиштето на Млечниот Пат.]]

[[Image:rxj1242 comp.jpg|thumb|Горе: уметничко претставување на супермасивна црна дупка која растргнува ѕвезда. Доле: слики за кои се верува дека претставуваат  супермасивна црна дупка која проголтува ѕвезда во галаксијата [[RX J1242-11]]. Лево: рендгенска снимка, десно: во видлива светлина.<ref>[http://chandra.harvard.edu/photo/2004/rxj1242/ Chandra :: Photo Album :: RX J1242-11 :: 18 Feb 04<!-- Bot generated title -->]</ref>]]

'''Супермасивна црна дупка''' (СЦД) — најголемиот вид на [[црна дупка]], со големина од илијадници па сè до милијарди [[сончева маса|сончеви маси]]. Повеќето а најверојатно сите галаксии соджат супермасивна црна дупка во [[галактичко средиште|средиштето]].<ref>
{{Наведено списание
 | last = Antonucci| first = R.
 | year = 1993
 | title = Unified Models for Active Galactic Nuclei and Quasars
 | journal = Annual Reviews in Astronomy and Astrophysics
 | volume = 31 | issue = 1 | pages = 473–521
 | doi = 10.1146/annurev.aa.31.090193.002353
|bibcode = 1993ARA&A..31..473A }}</ref><ref>
{{Наведено списание
 | last = Urry| first = C.
 | last2= Padovani |first2=P.
 | year = 1995
 | title = Unified Schemes for Radio-Loud Active Galactic Nuclei
 | journal = Publications of the Astronomical Society of the Pacific
 | volume = 107 | pages = 803–845
 | doi = 10.1086/133630
|arxiv = astro-ph/9506063 |bibcode = 1995PASP..107..803U }}</ref> [[галактичко средиште#Супермасивна црна дупка|Во случајот на]] [[Млечен Пат|Млечниот Пат]], СЦД се претпоставува дека одговара со местоположбата на [[Стрелец A*]].<ref>
{{Наведено списание
 |last=Schödel |first=R.
 |display-authors=et al.
  |year=2002
 |title=A star in a 15.2-year orbit around the supermassive black hole at the centre of the Milky Way
 |journal=Nature
 |volume=419 |issue=6908 |pages=694–696
 |doi=10.1038/nature01121
 |pmid=12384690
|arxiv = astro-ph/0210426 |bibcode = 2002Natur.419..694S }}</ref>

Супермасивните црни дупки имаат својства кои ги разликуваат од маломасивните класификации. Прво, просечната [[густина]] на супермасивната црна дупка (определена масата на црната дупка поделена со зафатнината во [[Шварцшилдов полупречник|Шварцшилдовиот полупречник]]) може да биде помала од гстината на [[вода]]та како што е случајот кај некои супермасивни црни дупки.<ref name="CMS1999">{{Наведено списание|last1=Celotti |first1=A. |last2=Miller |first2=J.C. |last3=Sciama |first3=D.W. |title= Astrophysical evidence for the existence of black holes |year=1999|pages=A3–A21|issue=12A |journal=Class. Quant. Grav. |volume=16 |arxiv=astro-ph/9912186 |doi = 10.1088/0264-9381/16/12A/301| ref=}}</ref> Ова се должи на фактот што Шварцшилдовиот полупречник е директно зависен од [[маса]]та, додека пак густината е обратнопропорционално зависна од густината. Знаејќи дека зафатнината на топчест објект (како што е [[хоризонт на случувањето|хоризонтот на случувањто]] за невртежни црни дупки) е правопопорционален на кубот од полупречникот, густината на црната дупка обратнопропорционална на квадратото од масата, и на тој начин црните дупки со поголеми маси имаат помала просечна густина. Во продолжение, [[плимна сила|плимните сили]] во близината на [[хоризонт на случувањето|хоризонтот на случувањто]] се значително послаби за масивните црни дупки. Како и со густината, плимната сила на тело во хоризонтот на случувањето е обратнопропорционално на квадратот од масата: личност на површината од Земјата и друга на површината од хоризонтот на случувањата на 10 милиони сончево масивни црни дупки е иста како плимната сила меѓу главата и стапалата на еден човек. За разлика од [[ѕвездена црна дупка|ѕвездените црни дупки]], овде нема да се почувствува ефектот на [[шпагетификација|значителната плимна сила]] сè додека не се пристигне во длабочините на црната дупка.

==Историја на истражувањата==

[[Доналд Линден-Бел]] и [[Мартин Рис]] претпоставиле во 1971 година дека средиштето на Млечниот Пат содржи масивна црна дупка. Стрелец A* беше откриен и именуван во февруари 13 и 15 1974 година, од астрономите Брус Балик и Роберт Бровн кои го користеле основнолинискиот интерферометарт на [[Национална астрономска радио опсерваторија|Националната астрономска радио опсерваторија]].<ref>[[#Melia|Melia 2007]], p. 2</ref> Тие забележале извор на радиобранови кои се емитува преку [[синхотроно зрачење]], за кое се забележало дека е густо и неподвижно поради сопствената гравитација. Ова, бил првиот доказ дека се работи за супермасивна црна дупка, која постои во средиштето на Млечниот Пат.

==Создавање==

[[Image:Supermassiveblackhole nasajpl.jpg|right|thumb|Уметничка замисла за изгледот на една супермасивна црна дупка и нејзиниот акретационен диск.]]

Потеклото на супермасивните црни дупки е сè уште тема на истражување. Астрофизичарите се согласни дека еднаш кога црна дупка ќе се смести во средиштето на галаксијата, истата нараснува преку [[насобирање (астрофизика)|насобирање]] (акреција) на амтеријата и преку спојување со други црни дупки. Сепак, има неколку претпоставки за механизмите преку кои се создаваат првичните маси на претходниците т.е. „семињата“, на супермасивните црни дупки. Најочигледната претпоставка е дека станува збор за семиња кои се црни дупки со десетици а можеби и со стотици сончеви маси кои се остатоци од експлозиите на масивните ѕвезди и истите нараснуваат со насобирање на материја преку [[насобирање (астрофизика)|насобирање]].

Друг модел ги вклучува големите облаци од гас во периодот пред да се создадат првите ѕвезди создале т.н. „[[квазиѕвезда|квазиѕвезди]]“ за подоцна да прераснат во црна дупка со почетна маса од приближно 20 сончеви маси, за по кус период истите да прераснат во [[средномасивна црна дупка|средномасивни црни дупки]], а со тоа и во СЦД доколку насобирањето не е потиснато при поголемите маси.<ref>{{Наведено списание |last=Begelman |first=M. C. |authorlink= |display-authors=et al.  |date=Jun 2006 |title=Formation of supermassive black holes by direct collapse in pre-galactic haloed|journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=370 |issue= 1|pages=289–298 |doi=10.1111/j.1365-2966.2006.10467.x |arxiv = astro-ph/0602363 |bibcode = 2006MNRAS.370..289B }}</ref> Почетната „квазиѕвезда“ ќе стане нестабилна поради радијалните растројувања предизвикани од создавањето на парови електрон-позитрон во јадрото, и истите можат да колабираат директно во црна дупка без да има [[супернова]] експлозија, која ќе исфрли поголем дел од масата и ќе го спречи создавањето на црна дупка како остаток од таа експлозија.

Друг модел пак<ref>{{Наведена книга |last=Spitzer |first=L. |authorlink= Lyman Spitzer|publisher=Princeton University Press |year=1987  |title=Dynamical Evolution of Globular Clusters |isbn=0-691-08309-6}}</ref> ги вклучува густите ѕвездени јата кај кои доаѓа до колабирање на јадрото, како што негативниот топлински капацитет на системот ја зголемува [[брзинско расејување|брзинското расејување]] во јадрото до [[теорија за релативноста|релативистички]] брзини. Конечно, [[првична црна дупка|првичните црни дупки]]  можно е да се директно создадени од пнадворешниот притисок во првите моменти по [[Големата експлозија]]. Создавањето на црни дупки од смртта на првите ѕвезди е темелно истражувано и истот е потврдено преку набљудувањата. Другите модели за создавањето на црни дупки кои се наведени погоре се теории.

[[File:Artist’s impression of the huge outflow ejected from the quasar SDSS J1106+1939.jpg|thumb|Уметнички изглед на огромен истек на исфрлената амтерија од квазарот [[SDSS J1106+1939]].<ref>{{наведени вести|title=Biggest Black Hole Blast Discovered|url=http://www.eso.org/public/news/eso1247/|accessdate=28 November 2012|newspaper=ESO Press Release}}</ref> ]]

Тешкотијата за создавање на супермасивна црна дупка е во потребата од постоење на огромно количество на материја во многу мала зафатнина. Оваа материја потребно е да има многу мал аголен момент за да се случи настанот. Нормално, процесот на насобирање го вклучува и пренесувањето на аголниот момент со голем почетен придонес кон надворешноста, и ова на некој начин е факторот од кој зависи растот на црната дупка. Ова е голем дел од теоријата за [[акреционен диск|акреционите дискови]]. Насобирањето на гасот е најефикаснот, но истовремено и најизразен, начин на кои растат црните дупки. Растот на масата на супермасивните црни дупки се смета дека настанува преку неколкукратни епизоди на брза насобирање на гасот, која може да се забележи во [[активно галактичко јадро|активното галактичко јадро]] или [[квазар]]ите. Набљудувањата покажале дека квазарите се почести во вселената кога истата била помлада, што наведува на фактот дека супермасивните црни дупки биле создадени и растат од самиот почеток на вселената. Голем ограничувачки фактор за теориите за создавањето на супермасивните црни дупки е набљудувањето на далечните сјајни квазари, па што наведува дека супермасивните црни дупки со маси од милијарда сончеви маси  sвеќе биле создадени кога универзумот бил стар само 1 милијарда години. Ова укажува дека супермасивните црни дупки настанале на почетокот на раниот универзум, во внатрешноста на првите масивни галаксии.

Моментално, како да постои празнина во набљудуваната масена распределба на црните дупки. Постојат ѕвезденомасени црни дупки, создадени од колабрирачките ѕвезди, кои достигнуваат маса од 33 сончеви маси. Најмалата супермасивна црна дупка е со маса од неколку стотици илијади сончеви маси. Меѓу овие вредности за масите како да има недостаток од [[средномасивна црна дупка|средномасивни црни дупки]]. Ваквата празнина упатува на различни процеси на создавање. Но сепак,н екои модели<ref>{{Наведено списание |last=Winter |first=L.M. |authorlink= |display-authors=et al.  |date=Oct 2006 |title=XMM-Newton Archival Study of the ULX Population in Nearby Galaxies|journal=Astrophysical Journal |volume=649 |issue= 2|pages=730–752 |doi=10.1086/506579 |arxiv = astro-ph/0512480 |bibcode = 2006ApJ...649..730W }}</ref> наведуваат дека [[ултрасјаен рендгенски извор|ултрасјајните рендгенски извори]] можно е да се црни дупки кои е можно да се од групата која недостасува.

==Доплерови мерења==

Директните [[Доплеров ефект|Доплерови]] мерења на водените [[астрофизички масер|масери]] околу [[активно галактичко јадро|јадрото]] на блиските галаксии покажале мошне брзи [[Кеплерови закони за планетарните движења|Кеплерови движења]], кои се можни само при голема концентрација на маса во средиштето. Моментално, единствените познати објекти кои може да соберат толкава амтерија во толку мал простор се црните дупки, или нештата кои ќе се развијат во црни дупки за мошне куси астрономски периоди. За оддалечените [[активна галаксија|активни галаксии]], ширината на спектралните линии може да се искористи за испитување на гасот кој орбитира во близина на хоризонтот на случувањата. Техниката на [[одекнувачко мапирање]] ја користи променливоста на овие линии за да се измери масата а можеби и спинот на црната дупка која ги напојува активните галаксии.

Гравитацијата од супермасивните црни дупки во средиштето на многу од галаксиите се смета дека ги напојува [[активна галаксија|активните објекти]] како што се [[Сејфертова галаксија|Сејфертовите галаксии]] и [[квазар]]ите.

Емпириската поврзаност меѓу големината на супермасивните црни дупки и ѕвезденото [[брзинско расејување]] <math>\sigma</math> на [[галаксија|галактичкото]] [[галактичка испакнатост|испакнување]]<ref name=gnuk09>{{Наведено списание |author=Gultekin K |display-authors= et al. |year=2009 |bibcode=2009ApJ...698..198G |title=The M<math>-\sigma</math> and M-L Relations in Galactic Bulges, and Determinations of Their Intrinsic Scatter |journal=The Astrophysical Journal |volume=698 |issue=1 |pages=198–221 |doi=10.1088/0004-637X/698/1/198|arxiv = 0903.4897 }}</ref> се нарекува [[однос M-σ]].

==Црната дупка во галактичкото средиште на Млечниот Пат==

[[Image:Galactic centre orbits.svg|thumb|Преклопените орбити на 6 ѕвезди околу кандидатот за супермасивна црна дупка Стрелец A* во галактичкото средиште на Млечниот Пат.<ref>[http://iopscience.iop.org/0004-637X/628/1/246/62163.text.html "SINFONI in the Galactic Center: Young Stars and Infrared Flares in the Central Light-Month" by Eisenhauer, The Astrophysical Journal, 628:246-259, 2005]</ref>]]

Астрономите се уверени дека нашата галаксија [[Млечен Пат]] поседува супермасивна црна дупка во средиштето, 26.000 сг. од [[Сончев Систем|Сончевиот Систем]], во областа наречена [[Стрелец A*]]<ref name="Henderson">{{наведени вести|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/science/article5316001.ece|title=Astronomers confirm black hole at the heart of the Milky Way|last=Henderson|first=Mark|date=December 9, 2008|publisher=Times Online|accessdate=2009-05-17|location=London|archive-date=2008-12-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20081216235509/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/science/article5316001.ece|url-status=dead}}</ref> бидејќи:
* ѕвездата [[Ѕ2 (ѕвезда)|Ѕ2]] се двиќи по [[Кеплерова орбита|елиптична орбита]] со [[орбитален период|период]] од 15,2 години и [[периапсида]] (најблиско растојание) од 17 [[светлински час]]ови ({{вред|1.8|e=13|u=м}} или 120 ае.) од средишниот објект.<ref>{{Наведено списание |first=R. |last=Schödel |display-authors=et al.  |date=17 October 2002 |title=A star in a 15.2-year orbit around the supermassive black hole at the centre of the Milky Way |journal=Nature |volume=419 |issue=  6908|pages=694–696 | doi= 10.1038/nature01121 |arxiv=astro-ph/0210426 |pmid=12384690|bibcode = 2002Natur.419..694S }}
</ref>
* од движењето на ѕвездата Ѕ2, масата на објектот се проценува дека изнесува 4,1 милион сончеви маси,<ref name="Ghez08">{{Наведено списание
 | author = Ghez, A. M.
 |display-authors=et al.
  | title = Measuring Distance and Properties of the Milky Way's Central Supermassive Black Hole with Stellar Orbits
 | journal = Astrophysical Journal
 | year = December 2008
 | volume = 689 | issue = 2 | pages = 1044–1062
 | arxiv=0808.2870
 | bibcode = 2008ApJ...689.1044G
 | doi = 10.1086/592738
}}</ref><ref>{{Наведена мрежна страница |url=http://www.skyandtelescope.com/news/27621359.html |title=Milky Way's Central Monster Measured |accessdate=2014-10-12 |archive-date=2012-09-10 |archive-url=https://archive.today/20120910010925/www.skyandtelescope.com/news/27621359.html |url-status=dead }}</ref> или околу {{вред|8.2|e=36|u=кг}}.
* Полупречникот на средишниот објект мора да биде помал од 17 светлински часови, бидејќи во спротивност, Ѕ2 ќе се судри со објектот. Како факт, неодамнешните набљудувања<ref>{{Наведено списание |last=Ghez |first=A. M. |authorlink=Andrea Ghez |author2=Salim, S. |author3=Hornstein, S. D. |author4=Tanner, A. |author5=Lu, J. R. |author6=Morris, M. |author7=Becklin, E. E. |author8= Duchêne, G.  |title=Stellar Orbits around the Galactic Center Black Hole |journal=The Astrophysical Journal |volume=620 |issue=2 |pages=744–757 |date=May 2005  |arxiv=astro-ph/0306130 |doi=10.1086/427175|bibcode = 2005ApJ...620..744G }}</ref> покажале дека полупречникот не е поголем од 6,25 светлински часови, колку што изнесува пречникот на орбитата на Уран. Сепак, сп примена на равенката за Шварцшилдовиот полупречник се добиваат околу 41 светлосна секунда, што пак е во согласност со потребната брзина за напуштање која е еднакав ана брзината на светлината. 
* Ниеден познат [[астрономски објект]] освен црна дупка може да има маса од 4,1 милион сончеви маси во овој зафатнински простор.
[[Макс Планков институт за екстратерстријална физика|Макс Планковиот институт за екстратерстријална физика]] и Галактичката средишна група од [[Лос Анџелесов универзитет на Калифорнија|Лос Анџелесовиот универзитет на Калифорнија]]<ref>{{Наведена мрежна страница |url=http://www.astro.ucla.edu/~ghezgroup/gc/ |title=UCLA Galactic Center Group<!-- Bot generated title --> |accessdate=2014-10-12 |archive-date=2018-01-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180104110830/http://www.astro.ucla.edu/~ghezgroup/gc/ |url-status=dead }}</ref> го имаат обезбедено најсилниот доказ до сега дека Стрелец A* е местото на супермасивна црна дупка,<ref name="Henderson" /> засновано на податоците добиени од телскопт на [[ЕВА]] наречен [[Многу голем телескоп]]<ref>{{Наведена мрежна страница |url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2002/pr-17-02.html |title=ESO - 2002<!-- Bot generated title --> |accessdate=2014-10-11 |archive-date=2005-10-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20051025013223/http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2002/pr-17-02.html |url-status=dead }}</ref> и [[Кеков телескоп|Кековиот телескоп]].<ref>{{Наведена мрежна страница |url=http://www.keckobservatory.org/news/old_pages/andreaghez.html |title=&#124; W. M. Keck Observatory |publisher=Keckobservatory.org |accessdate=2013-07-14 |archive-date=2012-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120301030647/http://www.keckobservatory.org/news/old_pages/andreaghez.html |url-status=dead }}</ref>

==Супермасивни црни дупки надвор од Млечниот Пат==

{{Поврзано|Список на најмасивни црни дупки}}

[[File:Artist's impression of the surroundings of the supermassive black hole in NGC 3783.jpg|thumb|left|Уметнички приказ на околината на супермасивна црна дупка во [[NGC 3783]]<ref>{{наведени вести|title=Dusty Surprise Around Giant Black Hole|url=http://www.eso.org/public/news/eso1327/|accessdate=21 June 2013|newspaper=ESO Press Release}}</ref> ]]

Непобитен динамички доказ за супермасивните дупки постои само во само мал број на галаксии,<ref name="Merritt">{{Наведена книга |last=Merritt|first=David|authorlink=David Merritt|title=Dynamics and Evolution of Galactic Nuclei |url=http://press.princeton.edu/titles/10040.html |year=2013 |publisher=Princeton University Press |location=Princeton, NJ |isbn=9780691158600 |page=23}}</ref> тука спаѓаат Млечниот Пат, галаксиите од Месната груп М31 и  М32, и неколку галаксии надвор од Месната група како на пример [[NGC 4395]]. Кај овие галаксии, квадратот на брзините на ѕвездите или гасот се зголемува со однос ~1/r во близина на средиштето, што означува присуство на тежишна маса. Кај сите галаксии досега набљудувани, брзините се рамни, или пак истите се намалуваат, кон средиштето, укажувајќи дека е невозможно да постои супермасивна црна дупка.<ref name="Merritt"/> Nevertheless it is commonly accepted that the center of nearly every galaxy contains a supermassive black hole.<ref name="King">{{Наведено списание |last=King|first=Andrew|date=2003-09-15|title=Black Holes, Galaxy Formation, and the MBH-σ Relation|journal=The Astrophysical Journal Letters |volume=596 |pages=L27–L29|arxiv = astro-ph/0308342 |bibcode = 2003ApJ...596L..27K |doi = 10.1086/379143 }}</ref> Причината за оваа претпоставка е [[однос M-σ|односот M-σ]], тесен однос меѓу масата на црната дупка во ~10 галаксии со точно определени особености, и брзината на расејувањето на ѕвездите во испакнатината на тие галаксии.<ref name="MSigma">{{Наведено списание |bibcode=2000ApJ...539L...9F |last1=Ferrarese| first1=Laura|last2=Merritt| first2=David|authorlink2=David Merritt|date=2000-08-10|title=A Fundamental Relation between Supermassive Black Holes and Their Host Galaxies|journal=The Astrophysical Journal|publisher=The American Astronomical Society |pages=L9–12|doi=10.1086/312838|issue=1|volume=539|arxiv = astro-ph/0006053 }}</ref> Овој сооднос, иако е заснован на мал број на галаксии, наведува многу астрономи да забележат силна поврзаност на создавањето на црната дупка и самата галаксија.<ref name="King"/>

Блиската галаксија [[Андромеда (галаксија)|Андромеда]], на растојание од 2,5 милиони сг., содржи средишна црна дупка со маса од (1,1–2,3) × 10<sup>8</sup> (110-230 милиони) сончеви маси, значително поголема од онаа во Млечниот Пат.<ref name = "Bender">
{{Наведено списание
  | last = Bender | first = Ralf |display-authors=et al.
   | title = HST STIS Spectroscopy of the Triple Nucleus of M31: Two Nested Disks in Keplerian Rotation around a Supermassive Black Hole
  | journal = The Astrophysical Journal
  | volume = 631 | issue = 1 | pages = 280–300
  | date = 2005-09-20
  | doi = 10.1086/432434
|arxiv = astro-ph/0509839 |bibcode = 2005ApJ...631..280B }}</ref> Најголемата супермасивна црна дупка во близина на Млечниот Пат е онаа на [[Месје 87|М87]], која има маса од {{nowrap|(6,4 ± 0,5) × 10<sup>9</sup>}} (~6,4 милијарди) сончеви маси на растојание од 53,5 милиони сг.<ref name="apj700_2_1690">{{Наведено списание | author=Gebhardt, Karl; Thomas, Jens | title=The Black Hole Mass, Stellar Mass-to-Light Ratio, and Dark Halo in M87 | journal=The Astrophysical Journal | volume=700 | issue=2 | pages=1690–1701 |date=August 2009 | doi=10.1088/0004-637X/700/2/1690 | bibcode=2009ApJ...700.1690G |arxiv = 0906.1492 }}</ref><ref name=apj489>{{Наведено списание | author=Macchetto, F.; Marconi, A.; [[David Axon|Axon, D. J.]]; Capetti, A.; Sparks, W.; Crane, P. | title=The Supermassive Black Hole of M87 and the Kinematics of Its Associated Gaseous Disk | journal=Astrophysical Journal | volume=489 | issue=2 | page=579 |date=November 1997 | doi=10.1086/304823 | bibcode=1997ApJ...489..579M |arxiv = astro-ph/9706252 }}</ref> На 5 декември 2011 година астрономите ја забележале досега најмасивната супермасивна црна дупка, станува збор за [[NGC 4889]], која има маса од 21 милијарда сончеви маси и оваа галаксија е на растојание од 336 милиони сг во соѕвездието Береникина Коса.<ref>{{наведени вести| url=http://www.nytimes.com/2011/12/06/science/space/astronomers-find-biggest-black-holes-yet.html | work=The New York Times | first=Dennis | last=Overbye | title=Astronomers Find Biggest Black Holes Yet | date=2011-12-05}}</ref>

Некои галаксии, како што е [[Галаксија 0402+379]], имаат по две супермасивни црни дупкиво нивните средишта, со што се создава [[двојна црна дупка|двоен систем]]. Доколку истите се судрат, настанот ќе создаде силни [[гравитациски бран]]ови.<ref>{{Наведена мрежна страница|last=Major|first=Jason|title=Watch what happens when two supermassive black holes collide|url=http://io9.com/5948688/watch-what-happens-when-two-supermassive-black-holes-collide|publisher=Universe today|accessdate=4 June 2013|archive-date=2015-09-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915040305/http://io9.com/5948688/watch-what-happens-when-two-supermassive-black-holes-collide|url-status=dead}}</ref> Двојните супермасивни црни дупки се верува дека се честа последица од [[галактичко спојување|галактичките спојувања]].<ref>[[David Merritt|D. Merritt]] and M. Milosavljevic (2005). "Massive Black Hole Binary Evolution."
http://relativity.livingreviews.org/Articles/lrr-2005-8/ {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20120330074938/http://relativity.livingreviews.org/Articles/lrr-2005-8/ |date=2012-03-30 }}</ref> Парот во [[OJ 287]], на растојание од 3,5 милијарди сг., го содржи претходникот на најмасивната црна дупка (пред откритието во [[NGC 4889]] <ref>{{Наведена мрежна страница |url=http://idealab.talkingpointsmemo.com/2011/12/two-most-massive-black-holes-discovered.php |title=Two most massive black holes as of December 2011 |accessdate=2014-10-12 |archive-date=2012-12-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121204204647/http://idealab.talkingpointsmemo.com/2011/12/two-most-massive-black-holes-discovered.php |url-status=dead }}</ref>), со маса која се проценува на 18 милијарди сончеви маси.<ref name="newscientist">{{наведени вести| url=http://space.newscientist.com/article/dn13166-biggest-black-hole-in-the-cosmos-discovered.html|title= Biggest black hole in the cosmos discovered| date=10 January 2008| publisher= NewScientist.com news service| first= David| last= Shiga}}</ref>
Супермасивна црна дупка е неодамна забележана во џуџестата галаксија [[Henize 2-10]], која нема испакнатост. Прецизните дејства на ова откритие на создавањето на црните дупки е непознато, но може да покаже дека црните дупки се создадени пред создавањето на испакнатоста.<ref>{{наведени вести|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2011/01/110110-dwarf-galaxy-black-holes-universe-science-space/|title=Huge Black Hole Found in Dwarf Galaxy|last=Kaufman|first=Rachel|date=10 January 2011|work=National Geographic (magazine)|accessdate=1 June 2011}}</ref>

На 28 март 2011 година, беше забележано како супермасивна црна дупка растргнува средноголема ѕвезда.<ref>
{{наведени вести|url=http://www.smh.com.au/technology/sci-tech/astronomers-catch-first-glimpse-of-star-being-consumed-by-black-hole-20110826-1jd23.html?from=smh_sb|title=Astronomers catch first glimpse of star being consumed by black hole | work=The Sydney Morning Herald | date=2011-08-26}}</ref> Тоа е според астрономите, наједноставното објасбување за неочекуваното рендгенско зрачење на тој ден и последователните широкопојасни набљудувања.<ref>{{Наведено списание |author=Burrows, D. N.; Kennea, J. A.; Ghisellini, G.; Mangano, V. |display-authors='et al.' | title=Relativistic jet activity from the tidal disruption of a star by a massive black hole | journal=Nature | volume=476 | issue=7361 | pages=421–424 |year=Aug 2011 |doi = 10.1038/nature10374 | arxiv=1104.4787 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2011Natur.476..421B|bibcode = 2011Natur.476..421B }}</ref><ref>{{Наведено списание |author=Zauderer, B. A.; Berger, E.; Soderberg, A. M.; Loeb, A.|display-authors= 'et al.' | title=Birth of a relativistic outflow in the unusual γ-ray transient Swift J164449.3+573451 | journal=Nature | volume=476 | issue=7361 | pages=425–428 |year=Aug 2011 |doi = 10.1038/nature10366 | arxiv=1106.3568 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2011Natur.476..425Z|bibcode = 2011Natur.476..425Z }}</ref> Изворот пред тоа беше неактивно галактичко јадро, и од проучувањето на избликот за галактичкото јадро се смета дека е супермасивна црна дупка со маса од околу милион сончеви маси. Оваа редок настан се претпоставува дека е [[теорија за релативноста|релативистички]] изблик (материјал кој е исфрлен како млаз со значителна брзина која е со мала разлика во однос на брзината на светлината) од ѕвездата која е [[плимна сила|плимно разорена]] од супермасивната црна дупка. Се смета дека значителен дел со маса од една сончева маса ќе [[акретационен диск|акрецира]] околу супермасивната црна дупка. Подоцнежните долго-периодични набљудувања ќе овозможат оваа претпоставка да се потврди доколку оддавањето од млазовите се распадне како што се очекува масата која акрецира околу супермасивната црна дупка.

Во 2012 година, астрономите забележаа неверојатно голема маса од 17 милијарди сончеви маси за црна дупка во компактната, [[леќеста галаксија]] [[NGC 1277]], која се наоѓа на растојание од 220 милиони сг. во соѕвездието [[Персеј (соѕвездие)|Персеј]]. Оваа црна дупка поседува 59% од масата на испакнатоста кај оваа леќеста галаксија (14% од вкупата маса на глаксијата).<ref>Remco C. E. van den Bosch, Karl Gebhardt, Kayhan Gültekin, Glenn van de Ven, Arjen van der Wel, Jonelle L. Walsh, An over-massive black hole in the compact lenticular galaxy NGC 1277, Nature 491, pp. 729–731 (29 November 2012) {{DOI|10.1038/nature11592}}, published online 28 November 2012</ref> Друго прочување пак дошло до други податоци: всушност дека оваа црна дупка не е супермасивна, туку се проценува дека има меѓу 2 и 5 милијарди сончеви маси што и всушнос е најверојатната маса.<ref>{{Наведено списание |last=Emsellem |first= Eric|year=2013 |title=Is the black hole in NGC 1277 really overmassive? |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=433 |issue=3 |pages= 1862–1870 |doi=	10.1093/mnras/stt840 |url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2013MNRAS.433.1862E |accessdate=31 August 2013|arxiv = 1305.3630 |bibcode = 2013MNRAS.433.1862E }}
</ref> На 28 февруари 2013 година астрономите го измериле синот на супермасивната црна дупка за првпат  со употреба на [[NuSTAR]], со што хоризонтот на случувањето се вртио со брзина приближна на брзината на светлината.<ref>http://www.nature.com/nature/journal/v494/n7438/full/494432a.html</ref>

== Поврзано ==

* [[Активно галактичко јадро]]
* [[Црна дупка]]
* [[Средиштен масивен објект]]
* [[Галаксија]]
* [[Галактичко средиште]]
* [[Општа релативност]]
* [[Хиперкомпактен ѕвезден систем]]
* [[Список на најмасивни црни дупки]]
* [[Однос M-σ]]
* [[Неутронска ѕвезда]]
* [[Квазар]]
* [[Стрелец А*]]
* [[Промена на спин]]

== Наводи ==
{{наводи}}

== Надворешни врски ==

{{wikinewscat|Супермасивни црни дупки}}

*[http://www.hubblesite.org/go/blackholes Black Holes: Gravity's Relentless Pull] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20080517091731/http://hubblesite.org/go/blackholes |date=2008-05-17 }} Award-winning interactive multimedia Web site about the physics and astronomy of black holes from the Space Telescope Science Institute
* [http://chandra.harvard.edu/photo/2002/0157/0157_composite.jpg Images of supermassive black holes]
* [http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/image/0210/mwcentre_eso_big.jpg NASA images of supermassive black holes]
* [http://www.einstein-online.info/en/spotlights/milkyway_bh/index.html The black hole at the heart of the Milky Way] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20071031014713/http://www.einstein-online.info/en/spotlights/milkyway_bh/index.html |date=2007-10-31 }}
* [http://www.eso.org/public/videos/eso0846a/ ESO video clip of stars orbiting a galactic black hole]
* [http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2002/pr-17-02.html Star Orbiting Massive Milky Way Centre Approaches to within 17 Light-Hours] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20051025013223/http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2002/pr-17-02.html |date=2005-10-25 }} [[ESO]], October 21, 2002
* [http://www.astro.ucla.edu/research/galcenter/ Images, Animations, and New Results from the UCLA Galactic Center Group]
* [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/10/30/AR2007103002073.html?nav=most_emailed Washington Post article on Supermassive black holes]
*[http://www.youtube.com/watch?v=uVlcIb-rClI A simulation of the stars orbiting the Milky Way's central massive black hole]

{{Црни дупки}}
{{Млечен Пат}}
{{Галаксија}}

{{DEFAULTSORT:Супермасивна црна дупка}}
[[Категорија:Галаксии]]
[[Категорија:Супермасивни црни дупки| ]]
[[Категорија:Концепти во астрономијата]]