Преглед на кодот на Топломер

[[Податотека:Venkovní teploměr.jpg|мини|десно|Живин топломер за надорешна употреба]]
[[Податотека:Backofenthermometer.jpg|мини|десно|180п|Биметален топломер од рерна]]
'''Топломер''' или '''термометар''' (од [[старогрчки јазик|стгр.]] ''{{јаз|grc|θερμός}}'' = „топлина“ и ''{{јаз|grc|μέτρον}}'' = „мера“)<ref>{{маклек|термометар|термометар}}</ref> — инструмент за [[мерење]] на [[температура]] по повеќе можни методи. Има два дела: сетилник на температура (на пр. садот на живин топломер) каде се јавува некаква физичка промена при изложеност на температура<ref>{{Cite web|title=The truth behind today's wafer temperature methods: Band-edge thermometry vs. emissivity-corrected pyrometry|last=Wissman|first=Barry|date=June 2016|url=https://www.neonics.co.th/%E0%B8%AB%E0%B8%A1%E0%B8%A7%E0%B8%94%E0%B8%AB%E0%B8%A1%E0%B8%B9%E0%B9%88%E0%B8%AA%E0%B8%B4%E0%B8%99%E0%B8%84%E0%B9%89%E0%B8%B2/%E0%B9%80%E0%B8%84%E0%B8%A3%E0%B8%B7%E0%B9%88%E0%B8%AD%E0%B8%87%E0%B8%A7%E0%B8%B1%E0%B8%94%E0%B8%AD%E0%B8%B8%E0%B8%93%E0%B8%AB%E0%B8%A0%E0%B8%B9%E0%B8%A1%E0%B8%B4|access-date=December 22, 2020}}</ref> и начин на означување (на пр. скала означена на живин топломер). Постојат разни видови топломери со различни намени.

==Температура==
Секој поединечен топломер може да мери топлина во степени, но за да се совпаднат два топломера мора да постои единствено договорено мерило, т.е. скала. Денес тоа е апсолутната скала на [[термодинамика|термодинамичка]] температура (од 1990 г.), чиј меѓународен стандард настојува да ја следи што поблиску. Скалата опфаќа од 0,65&nbsp;[[келвин|K]] ({{темп|−272,5}}) до приближно 1.358&nbsp;[[келвин|K]] ({{темп|1.085}}).

==Развој на топломерот== 
[[Податотека:Galileo Thermometer.jpg|мини|исправено|десно|120п|[[Галилеев топломер]]]]
Оваа направа е дело на повеќе надополнувачки изумители кои дале свој придонес во топломеријата. Такви се [[Корнелис Дребел]], [[Роберт Флад]], [[Галилео Галилеј]] и [[Санкториј]].

Древните научници како [[Филон Византиски]] и [[Херон Александриски]] знаеле дека некои материи се шират и стеснуваат на различна температура, опишувајќи цевка делумно наполнета со воздух со еден крај ставен во вода. Со промена во температурата се менувал „водостојот“ на течноста во цевката поради ширењето и собирањето на воздухот во неа.<ref>T.D. McGee (1988) ''Principles and Methods of Temperature Measurement'' ISBN 0-471-62767-4</ref>

Во XVI и XVII век, на истиот овој принцип е направен уред за изразување на топлина или студ. Особено познат пример е оној на [[Галилео Галилеј]].<ref name=Doak>R.S. Doak (2005) Galileo: astronomer and physicist ISBN 0-7565-0813-4 стр. 36</ref> Ваквите напарaви биле всушност термоскопи, бидејќи ги изразувале промените во сетилната топлина (сè уште не постоел концептот за температура).<ref name=Doak/> Разликата помеѓу топломер и термоскоп е во тоа што топломерот има скала.<ref>T.D. McGee (1988) ''Principles and Methods of Temperature Measurement'' стр. 3, ISBN 0-471-62767-4</ref> Затоа, Галилео не може да се смета за изумител на топломерот во вистинска смисла на зборот.

Прв кој ставил скала на термоскопот бил [[Џовани Франческо Сагредо|Франческо Сагредо]]<ref>J.E. Drinkwater (1832)''Life of Galileo Galilei'', стр. 41</ref> или можеби Санторио Санторио,<ref>[http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html The Galileo Project: Santorio Santorio]</ref> што се случило околу 1611-1613 г.

Меѓународниот поим „термометар“ (во француски облик) first appeared in 1624 in ''La Récréation Mathématique'' by Ж. Лерешон, who describes one with a scale of 8 степени.<ref name=page4>R.P. Benedict (1984) Fundamentals of Temperature, Pressure, and Flow Measurements, III изд, ISBN 0-471-89383-8 стр. 4</ref>

Дотогашните инструменти имале голем недостаток бидејќи воедно работеле и како [[барометар|барометри]], т.е. биле чувствителни на воздушниот притисок. Околу 1654 г., тосканскиот војвода [[Фердинандо II де Медичи]] изработил херметички затворени цевки, делумно исполнети со алкохол што имале проширување на крајот — првиот топломер препознатлив тип кој не зависел од воздушниот притисок.<ref name=page4/> Опити со разни течности за истата намена правеле и многу други научници.

Поголем проблем во распространувањето на топломерот бил фактот што не постоела единствена стандардна скала. Во 1665 г., холандскиот научник [[Кристијан Хајгенс]] предложил за одредишта да се земат [[точка на топење|точката на топење]] и [[точка на вриење|точката на вриење]] на водата, а во 1694 г. Карло Реналдини ги предложил како строго утврдени точки на скала што ќе биде присутна насекаде. Во 1701 г., англискиот физичар [[Исак Њутн]] предложил скала од 12 степени — од точката на топење на мразот до човечката [[телесна температура]]. Конечно, во 1724 г. [[Даниел Габриел Фаренхајт]] ја осмислил скалата што и денес [[Фаренхајтов степен|го носи неговото име]] и успеал да ја наметне пошироко бидејќи бил производител на топломери. Во 1742 г. [[Андерс Целзиус]] предложил скала каде нулата е точката на вриење, а 100 степени се точката на мрзнење на водата.<ref>R.P. Benedict (1984) Fundamentals of Temperature, Pressure, and Flow Measurements, III изд, ISBN 0-471-89383-8 стр. 6</ref> Истата скала се [[Целзиусов степен|се користи и денес]], но со обратни вредности.<ref>[http://www.sciencemuseum.org.uk/objects/heat/1951-581.aspx Кристинов топломер] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20130601021835/http://www.sciencemuseum.org.uk/objects/heat/1951-581.aspx |date=2013-06-01 }} и [http://www.linnaeus.uu.se/online/life/6_32.html#bild2 Линеев топломер] {{en}}</ref>

Во 1866 г. [[Томас Клифорд Олбат]] го измислил клиничкиот топломер што ја дава телесната температура за пет наместо цели дваесет минути.<ref name="Allbutt">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/16002/Sir-Thomas-Clifford-Allbutt Томас Клифорд Олбат] — [[Енциклопедија Британика|Енциклопедија „Британика“]] {{en}}</ref> Во 1999 г., докторот Франческо Помпеј го ставил во употреба првиот челен топломер, кој мери за само две секунди.<ref>[http://www.exergen.com/about.htm Exergen Corporation] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20100223013325/http://www.exergen.com/about.htm |date=2010-02-23 }} {{конс|2011-03-30}}</ref><ref>[http://patents.justia.com/inventor/FRANCESCOPOMPEI.html Patents By Inventor Francesco Pompei :: Justia Patents], {{конс|2011-03-30}}</ref>

Сите постари видови на топломери се соочувале со проблемот што не можеле да ја задржат востановената температура. Откако ќе се тргнел од местото, топломерот веднаш почнувал да ја мери другата температура онаму каде што е ставен. Првиот топломер со задржлива измерена температура го измислил [[Џејмс Сикс]] во 1782 г. и овој тип (наречен „[[Сиксов топломер]]“) се користи и денес. Механичките топломери ја задржуваат покажаната температура додека не се истресат, додека пак дигиталните ја запаметуваат по електронски пат.

==Физички законитости на топломеријата==
[[Податотека:Thermometer CF-mk.svg|мини|исправено|десно|230п|Споредба на Целзиусовата и Фаренхајтовата скала]]

Топломерите можат да бидат емпириски и апсолутни. Апсолутните се бројчено усогласени со апсолутната скала на термодинамичката температура. Емпириските топломери немаат потреба од бројчено усогласување со апсолутните, уку да се складни со нив на следниов начин: земајќи две тела изолирани во нивните термодинамички рамнотежни состојби, сите топломери треба да покажуваат кое од нив има повисока температура (или дека им е иста).<ref>Beattie, J.A., Oppenheim, I. (1979). ''Principles of Thermodynamics'', Elsevier Scientific Publishing Company, Amsterdam, ISBN 0-444-41806-7, стр. 29.</ref> Кај два дадени емпириски топломера, усогласувањето не мора да биде линеарно бројчено, но сепак односот мора да биде [[монотона функција|строго монотон]].<ref name="Thomsen 1962">Thomsen, J.S. (1962). A restatement of the zeroth law of thermodynamics, ''Am. J. Phys.'' '''30''': 294-296.</ref> Ова е фундаментална особина на температурата и топломерите.<ref>[[Ернст Мах|Mach, E.]] (1900). ''Die Principien der Wärmelehre. Historisch-kritisch entwickelt'', Johann Ambrosius Barth, Leipzig, section 22, стр. 56-57</ref><ref name="Truesdell 1980">Truesdell, C.A. (1980). ''The Tragicomical History of Thermodynamics, 1822-1854'', Springer, New York, ISBN 0-387-90403-4.</ref><ref>Serrin, J. (1986). Chapter 1, 'An Outline of Thermodynamical Structure', стр. 3-32, especially стр. 6, in ''New Perspectives in Thermodynamics'', edited by J. Serrin, Springer, Berlin, ISBN 3-540-15931-2.</ref>

Иако математички апстрактен, за соодветен опис на топломеријата се смета оној на американскиот математичар Џејмс Серин (1977) за т.н. „[[нулти закон на термодинамиката]]“: „Нулти закон — Постои тополошка линија <math>M</math> која служи како координатно многуобразие на поведението на материјалот. Точките <math>L</math> од многуобразието <math>M</math> се наречени 'нивоа на топлост', а <math>M</math> се нарекува 'универзално многуобразие на топлост'.“<ref>Serrin, J. (1978). The concepts of thermodynamics, in ''Contemporary Developments in Continuum Mechanics and Partial Differential Equations. Proceedings of the International Symposium on Continuum Mechanics and Partial Differential Equations, Rio de Janiero, August 1977'', edited by G.M. de La Penha, L.A.J. Medeiros, North-Holland, Amsterdam, ISBN 0-444-85166-6, стр. 411-451.</ref> Ова излагање треба да се надополни со чувството на поголема топлост, кое може да постои независно од [[калориметрија]]та, [[термодинамика]]та и својството на дадениот материјал. Ова произлегува од [[Винов закон за поместување|Виновиот закон за поместување]] на [[топлинско зрачење|топлинското зрачење]]: температурата на една бања од топлинско зрачење е [[пропорционалност|правопропорционална]] (по универзална константа) на честотата на максимумот од нејзиниот [[радиофреквентен спектар|спектар]]; оваа честота е секогаш позитивна, но може да има вредности што [[Трет закон на термодинамиката|тежнеат кон нулата]]. Друг начин на утврдување на „постуденото“ и „потоплото“ е Планковиот принцип, кој вели дека кога еден процес на [[изохорски процес|изохорска]] [[адиабатски процес|адиабатска]] [[работа (физика)|работа]] претставува едиствениот начин на промена во внатрешната енергија во еден затворен систем, тогаш конечната состојба на системот никогаш не може да биде постудена од почетната (освен во промена на агрегантните состојби со латентна топлина).<ref>[[Макс Планк|Planck, M.]] (1926). Über die Begründung des zweiten Hauptsatzes der Thermodynamik, ''S.-B. Preuß. Akad. Wiss. phys. math. Kl.'': 453–463.</ref><ref>Buchdahl, H.A. (1966). ''The Concepts of Classical Thermodynamics'', Cambridge University Press, London, стр. 42–43.</ref><ref name="L&Y 56">Lieb, E.H., Yngvason, J. (1999). The physics and mathematics of the second law of thermodynamics, ''Physics Reports'', '''314''': 1–96, стр. 56.</ref>

== Нанотопломерија ==

[[Ненотопломеријата]] е понова гранка на топломеријата која се занимава изучување и осознавање на температурите во размери помали од еден [[микрометар]]. Обичните топломери не можат да мерат температура кај олку мали објекти, поради што се развиваат нови методи и материјали. Нанотопломерите можат да бидат [[луминисценција|луминисцентни]] (ако ја мерат температурата преку светлина) и нелуминисцентни (каде топломериските својства не се врзани за луминисцентноста).<ref>http://pubs.rsc.org/en/Content/ArticleLanding/2012/NR/C2NR30663H</ref>

==Примена==
[[Податотека:Pyrometer 040824.jpg|мини|десно|Употреба на [[пирометар]] за високи температури (во случајов за утврдување на пожар)]]
Топломерите користат разни физички појави за мерење на температурата во домаќинството, производството, науката и техниката. Можат да бидат механички или електрични. Вториот вид служи за мерење и контрола на внатрешната температура со [[термистор]]и, и тоа кај [[климатизер]]ите, замрзнувачите, [[грејач]]ите, [[ладилник|ладилниците]] и [[бојлер]]ите.<ref name="thermouse"/> Галилеевите топломери служат за мерење на воздухот во простории поради ограниченоста на нивниот опсег.

Алкохолните, инфрацрвените, живините и столбните топломери, [[термистор]]ите и Сиксовите топломери наоѓаат примена во [[метеорологија]]та и [[климатологија]]та, каде мерат температури во [[Земјина атмосфера|атмосфера]]та и морињата. [[Авион]]ите имаат топломери и [[влагомер]]и (хигрометри) за да утврдат дали постои атмоферско замразување долж летните патишта. Вакви мерења се вршат и по сувоземните патишта за да се определи нивната погодност за сообраќај.

Биметалните топломери, [[термопар]]ови, инфрацрвени топломери и [[термистор]]ите се користат во домаќинството и угостителството, укажувајќи на зготвеноста на храната и со тоа избегнувајќи труења и други несакани последици.<ref name="thermouse">{{нмс |url=http://www.foodsafetysite.com/resources/pdfs/EnglishServSafe/ENGSection5.pdf |title=Food Safety: Thermometers |author=Angela M. Fraser, Ph.D. |publisher=North Carolina State University |date=2006-04-24 |accessdate=2010-02-26 |pages=1–2 |archive-date=2009-06-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090617164100/http://www.foodsafetysite.com/resources/pdfs/EnglishServSafe/ENGSection5.pdf |url-status=dead }}</ref>

Медицинските топломери како што се живините,<ref>{{наведено списание |url=http://www.springerlink.com/content/e321364274471520/ |title=Modern electronic and chemical топломери used in the axilla are inaccurate |journal=European Journal of Pediatrics |author=S.T. Zengeya and I. Blumenthal |issn=1432-1076 |volume=155 |pmid=8956933 |issue=12 |pages=1005–1008 |doi=10.1007/BF02532519 |date=декември 1996 |accessdate=2010-02-26 |archive-date=2020-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200427124249/http://www.springerlink.com/content/e321364274471520/ |url-status=dead }}</ref> инфрацрвените,<ref>{{наведено списание |url=http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6TJ9-4MC71WT-1&_user=10&_coverDate=01/31/2007&_rdoc=1&_fmt=high&_orig=search&_origin=search&_sort=d&_docanchor=&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=5f6ffeadf9f1bc63e02624e121e9728f |title=The historical development of temperature measurement in medicine |author=E.F.J. Ring |journal=Infrared Physics & Technology |volume=49 |issue=3 |pages=297–301 |doi=10.1016/j.infrared.2006.06.029 |date=јануари 2007 |accessdate=2010-02-26 |bibcode=2007InPhT..49..297R}}</ref> пилулните и оние со течни кристали се мошне застапени во [[здравствена заштита|здравството]] бидејќи со нив се проверува дали пациентот има [[треска (медицина)|треска]] или [[хипотермија]].

Сетилниците на влакнестата Брегова решетка се нераздвоен дел од [[атомска централа|атомски централи]], каде вршат надзор врз реакторите со цел да се одбегне ризиот од [[топење на јадреното јадро]].<ref>{{наведен doi|10.1117/1.1475739}}</ref>

==Видови топломери==
[[Податотека:Clinical thermometer 38.7.JPG|мини|десно|Лекарски живин топломер]]
[[Податотека:Infrared thermometer.JPG|мини|десно|200п|Инфрацрвен топломер за употреба во техниката]]
*алкохолен топломер
*живин топломер
*Балкова легура
*Бекманов диференцијален топломер
*[[биметал]]ен механички топломер
*Кулонов топломер
*[[Галилеев топломер|Галилеев]]
*[[инфрацрвен топломер]]
*топломер со течни кристали
*фосфорен топломер
*[[пирометар]]
*кварцен топломер
*ректален топломер
*отпорнички топломер
*[[термистор]]
*[[термопар]]

== Поврзано ==
* [[Барометар]]
* [[Ветромер]]
* [[Влагомер]]

== Наводи ==
{{наводи|30em}}

== Надворешни врски ==
{{рв|Measuring instruments (temperature)}}
*[https://web.archive.org/web/20080225095414/http://www.zytemp.com/tutorial/History_Of_Thermometry.htm Историја на температурата и топломеријата] {{en}}

[[Категорија:Топломери| ]]
[[Категорија:Метеоролошка опрема]]
[[Категорија:Мерни инструменти]]
[[Категорија:Температура]]