Преглед на кодот на Ураниум

{{инфокутија ураниум}}
'''Ураниум''' или '''уран''' — [[хемиски елемент]] со симбол '''U''' и [[атомски број]]&nbsp;92. Тој е сребрено-бел [[метал]] во [[Актиноиди|актинoидите]] во [[периодниот систем]]. Во составот на атомот на ураниумот има 92 [[протони]] и 92 [[електрони]] , од кои 6 се [[Валентен електрон|валентни електрони]]. Ураниумот е слабо радиоактивен затоа што сите негови [[изотопи]] се нестабилни. Најчестите изотопи во природниот ураниум се [[ураниум-238]] (кој има 146 [[неутрони]]) и [[ураниум-235]] (кој има 143 неутрони). Ураниумот има втора највисока [[атомска маса]] од  [[првобитни нуклиди|првобитните нуклиди]] кои се јавувачки елементи, полесни само од [[плутониум]].<ref>{{Наведено списание |doi = 10.1038/234132a0|title= Detection of Plutonium-244 in Nature |journal = Nature |pages = 132–134 |date = 1971 |last1 = Hoffman |first1 = D. C. |last2 = Lawrence |first2 = F. O. |last3 = Mewherter |first3 = J. L. |last4 = Rourke |first4 = F. M. |volume = 234 |issue=5325 |bibcode = 1971Natur.234..132H}}</ref> Неговата [[густина]] е отприлика 70 % повисока од густината на [[олово]]то, и малку пониска од густината на  [[злато]]то или [[волфрам]]от. Се појавува во ниски концентрации во почвата, камењата и водата и е извлечен од ураниумски минерали како што е уранитот.

Во природата, ураниумот се пронаоѓа како ураниум-238 (99,2739–99,2752 %), ураниум-235 (0,7198–0,7202 %), и мала количина од ураниум-234 (0,0050–0,0059 %).<ref>{{Наведена мрежна страница|title = Uranium Isotopes|url = http://www.globalsecurity.org/wmd/intro/u-isotopes.htm|accessdate = 14 March 2012}}</ref> Ураниумот се распаѓа полека со испуштање [[Алфа-честичка|алфа-честички]]. Полураспадот на ураниум-238 е скоро 4,47 [[Милијарда|милијарди]] години а на ураниум-235 е 704 [[милион]]и години,<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://ie.lbl.gov/toi/nucSearch.asp|title=WWW Table of Radioactive Isotopes|work=Lawrence Berkeley National Laboratory, Berkeley, US|accessdate=2016-04-03|archive-date=2007-04-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20070427084707/http://ie.lbl.gov/toi/nucSearch.asp|url-status=dead}}</ref> што ги прави корисни за да се дознае староста на Земјата.

Во 1789 откривањето на ураниумот во минералот уранинит се препишува на Мартин Хајнрих Клапрот, кој новиот елемент го нарекол по планетата [[Уран (планета)|Уран.]] Ежен-Мелшиор Пелиго е првиот човек кој изолирал металот и неговите радиоактивни особини се откриени во 1896 од страна на Анри Бекерел. Истражувањето на Ото Хан, Лиза Мајтнер, [[Енрико Ферми]] и останати научници, како [[Роберт Опенхајмер]]  започнато во 1934 довело до примената на неговото гориво во јадрената индустрија а воедно и во ''Little Boy'', првата [[атомска бомба]] искористена за воени цели.

== Особености ==
[[File:Nuclear fission.svg|thumb|left|150px|Индуциран неутрон предизвикан од јадрено цепење вклучувајќи ураниум-235|alt=A diagram showing a chain transformation of uranium-235 to uranium-236 to barium-141 and krypton-92]]
Кога е рафиниран, ураниумот е сребрено бел, слабо радиоактивен [[метал]]. Има [[Мосова скала|Мосова тврдост]] од 6, доволно да скрши стакло и приближно еднаква цврстина со цврстината на [[титан]]иумот, [[родиум]]от, [[манган]]от и [[ниобиум]]от. Тој е податлив, дуктилен и малку парамагнетичен, силно [[Електромагнетен спектар|електропозитивен]] и слаб [[Електроспроводливост|електричен спроводник]].<ref name="SciTechEncy"/><ref name="LANL">{{Наведена книга |author=Hammond, C. R. |title=The Elements, in Handbook of Chemistry and Physics |edition=81st |publisher=CRC press |date=2000 |isbn = 0-8493-0481-4 |url=http://www-d0.fnal.gov/hardware/cal/lvps_info/engineering/elements.pdf}}</ref> Ураниум металот има многу висока [[густина]] од 19,1&nbsp;g/cm<sup>3</sup>,<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.rsc.org/periodic-table/element/92/uranium|title=Uranium|publisher=Royal Society of Chemistry}}</ref> погуст од [[олово]]то (11,3&nbsp;g/cm<sup>3</sup>),<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.rsc.org/periodic-table/element/82/lead|title=Lead|publisher=Royal Society of Chemistry}}</ref> но со помала густина од  [[волфрам]]<nowiki/>от и [[злато]]то (19,3&nbsp;g/cm<sup>3</sup>).<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.rsc.org/periodic-table/element/74/tungsten|title=Tungsten|publisher=Royal Society of Chemistry}}</ref><ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.rsc.org/periodic-table/element/79/gold|title=Gold|publisher=Royal Society of Chemistry}}</ref>

Ураниум металот стапува во реакција со речиси сите неметални елементи (со исклучок на [[Благороден гас|благородните гасови]] и нивните [[Хемиско соединение|соединенија]], со реактивност која се зголемува со температура.<ref name="ColumbiaEncy">{{наведена енциклопедија|title=uranium|encyclopedia=Columbia Electronic Encyclopedia|url=http://www.answers.com/uranium|publisher=Columbia University Press|edition=6|access-date=2016-04-03|archive-date=2011-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20110727194715/http://www.answers.com/uranium|url-status=dead}}</ref> [[Солна киселина|Хлороводородната]] и [[Азотна киселина|азотната киселина]] го раствораат ураниумот, но неоксидираните киселини освен хлороводородните киселини го напаѓаат елементот многу споро.<ref name="SciTechEncy"/> Кога се ситно поделени, може да реагираат со ладна вода; во вода, ураниум металот е обложен со темен слој од ураниум [[оксид]].<ref name="LANL"/> Ураниум рудата е извлечена хемиски и претворена во ураниум диоксид или други хемиски форми корисни во индустријата.

[[Ураниум-235]] е првиот изотоп кој бил пронајден како фисил. Други природни изотопи се фисионарни, но не фисилни. Со бомбардирање со спори неутрони, неговите ураниум-235 [[изотопи]] во поголемиот дел од времето ќе се поделат во две мали [[Атомско јадро|јадра]], испуштајќи јадрена [[Енергија на сврзување|сврзувачка енергија]] и повеќе неутрони. Ако премногу од овие неутрони се апсорбираат од друг ураниум-235 јадра, на [[Јадрена реакција|јадрената верижна реакција]] се случува дека резултатите се во излив на топлина или (во специјални околности) доаѓа до експлозија. Во јадрен реактор, верижната реакција е успорена и контролирана од страна на неутронски отров, одбивајќи некои од слободните неутрони. Таквите неутронски апсорбни материјали се често дел од контролните печки на реакторите.

Со само 15&nbsp;lb (7&nbsp;кг) ураниум-235 може да се создаде атомска бомба.<ref name="EncyIntel">{{наведена енциклопедија|encyclopedia=Encyclopedia of Espionage, Intelligence, and Security|publisher=The Gale Group, Inc.|title=uranium|url=http://www.answers.com/uranium|access-date=2016-04-03|archive-date=2011-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20110727194715/http://www.answers.com/uranium|url-status=dead}}</ref> Првата јадрена бомба искористена во војна е ''Little Boy (Малото момче)'', која е направена од ураниумска цепење, но првиот јадрен експлозив (''Gadget''), употребен во [[Тринити (проба)|Тринити]]) и бомбата што го уништила [[Нагасаки]] (''Fat Man'') биле плутониумски бомби.

Ураниум металот има три алотропски форми :<ref>{{Наведена книга |url=https://books.google.com/?id=KWGu-LYMYjMC&pg=PA108 |page=108 |title=Applications of Texture Analysis |author=Rollett, A. D. |publisher=John Wiley and Sons |date=2008 |isbn=0-470-40835-9}}</ref>
* α (орторомбиска) стабилна до 668&nbsp;°C. Орторомбиска, просторна група бр. 63, ''Cmcm'', параметар со решетки ''a'' = 285.4&nbsp;pm, ''b'' = 587&nbsp;pm, ''c'' = 495.5&nbsp;pm.<ref name=Grenthe>{{Наведена книга|last1 = Grenthe|first1 = Ingmar|first2 = Janusz|last2 = Drożdżyński|first3 = Takeo|last3 = Fujino|first4 = Edgar C.|last4 = Buck|first5 = Thomas E.|last5 = Albrecht-Schmitt|first6 = Stephen F.|last6 = Wolf|contribution = Uranium|title = The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements|editor1-first = Lester R.|editor1-last = Morss|editor2-first = Norman M.|editor2-last = Edelstein|editor3-first = Jean|editor3-last = Fuger|edition=3|date = 2006|volume = 5|publisher = Springer|location = Dordrecht, the Netherlands|pages = 52–160|url = http://radchem.nevada.edu/classes/rdch710/files/thorium.pdf|doi = 10.1007/1-4020-3598-5_5|access-date = 2016-04-03|archive-date = 2016-03-07|archive-url = https://web.archive.org/web/20160307160941/http://radchem.nevada.edu/classes/rdch710/files/Thorium.pdf|url-status = dead}}</ref>
* β ([[Четириаголник|четириаголна]]) стабилна од 668&nbsp;°C до 775&nbsp;°C. Четириаголна, просторна група ''P''4<sub>2</sub>/''mnm'', ''P''4<sub>2</sub>''nm'', or ''P''4''n''2, параметар со решетки ''a'' = 565.6&nbsp;pm, ''b'' = ''c'' = 1075.9&nbsp;pm.<ref name=Grenthe/>
* γ (телесно-центрирана коцка) од 775&nbsp;°C до точка на топење. Телесно-центрирана коцка, има параметар со решетки ''a''&nbsp;=&nbsp;352.4&nbsp;pm.<ref name=Grenthe/>

==Примена==

===Воена примена===
[[File:30mm DU slug.jpg|thumb|left|Многу војски користат [[осиромашен ураниум]] како високогустински пенетратори|alt=Shiny metallic cylinder with a sharpened tip. The overall length is 9 cm and diameter about 2 cm.]]

Главната примена на ураниумот во воениот сектор е во високогустинскиот пенетратор. Оваа муниција се состои од [[осиромашен ураниум]]  легирани со 1–2 % други елементи, како што се [[титан]]иумот или [[молибден]]от.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.gulflink.osd.mil/du_ii/du_ii_tabe.htm#TAB_E_Development_of_DU_Munitions|title=Development of DU Munitions|year=2000|work=Depleted Uranium in the Gulf (II)|publisher=Gulflink, official website of Force Health Protection & Readiness}}</ref> Со големо влијание на брзината, густината, цврстината, и пирофорност на проектилот, се овозможува уништување на тешки оклопни цели. Тенковските оклопи и други остранливи оклопи на возила можат исто така да бидат зацврстени со осиромашени ураниумски таблици. Користењето на осиромашен ураниум стана политички и еколошки спорно после користењето на таа муниција од страна на [[Соединети Американски Држави|САД]], [[Обединето Кралство|Велика Британија]] и други земји за време на војната во [[Персиски Залив|Персискиот Залив]] и на [[Балкански Полуостров|Балканот]] било поткренато прашање во врска со ураниумските соединенија што останале во почвата.<ref name="EncyIntel"/>

Осиромашениот ураниум исто така се користи како заштитен  материјал за контејнери кои се користат за чување и транспорт на [[Радиоактивност|радиоактивни]] материјали. Додека самиот метал е радиоактивен, неговата висока цврстина го прави поефективен од оловото во справување со зрачењето од силни извори како радиумот<ref name="SciTechEncy"/> Другите примени на ураниумот вклучуваат подесување тежина во авионите, пригушување на различни проектили, заштита на разни материјали. Поради големата густина се применува во [[ГПС|навигациските уреди]] и гироскопските компаси.<ref name="LANL"/> Осиромашениот ураниум има предност над другите материјали со подеднаква густина поради лесната обработка и можноста за леење, како и поради неговата релативно ниска цена<ref name="BuildingBlocks480">{{Harvnb|Emsley|2001|p=480}}.</ref>. Спротивно со раширеното мислење, поголема опасност на користењето ураниум претставува хемиското труење со ураниумски оксид отколку неговата [[радиоактивност]] бидејќи тој слабо испушта алфа зрачење.

На крајот на Втората светска војна, за време на [[Студена војна|Студената војна]], па и потоа, ураниумот поради експлозивото цепење се користел за производство на [[јадрено оружје]]. Направени се два типа цепни бомби, релативно едноставна направа која користи [[ураниум-235]] и со многу посложен механизам со плутониум-239 произлезен од ураниум-238. Подоцна, многу покомплициран и далеку помоќен тип на фисиска/фузиска бомба (термојадрена бомба) која користи плутониумски направи за да создаде мешавина од трициум и деутериј (тежок водород со хемисли симбол <sup>2</sup>H или D) за добивање јадрено соединување.<ref>{{Наведена мрежна страница
|url=https://fas.org/nuke/intro/nuke/design.htm
|title=Nuclear Weapon Design
|publisher=Federation of American Scientists
|date=1998
|accessdate=19 February 2007
|archive-date=2008-12-26
|archive-url=https://web.archive.org/web/20081226091803/http://www.fas.org/nuke/intro/nuke/design.htm
|url-status=dead
}}</ref>

===Цивилна примена===

Ураниумот во општеството и воцивилниот сектор главно се користи како гориво за [[Атомска централа|атомски централи]]. Еден килограм ураниум-235 теоретски може да произведе околу 20 [[Џул|тераџули]] енергија (2{{e|13}}&nbsp;[[џул]]и), колку што дава енергија 1500 тони [[јаглен]].<ref name="BuildingBlocks479"/>

Комерцијалните атомски централи користат гориво кое обично е збогатено со околу 3 % ураниум-235.<ref name="BuildingBlocks479"/>. [[CANDU реактор|CANDU]] и [[Magnox]] реакторите се единствените комерцијални реактори кои можат да користат незбогатено ураниумско гориво. Горивата кои се користат во САД се високо збогатени со ураниум-235 (точните вредности се државна тајна). Во брз оплоден реактор, ураниумот-238 може да биде претворен во [[плутониум]] преку следниве реакции:<ref name="LANL"/>

:{{nuclide2|link=|uranium|238}} + n <math>\rightarrow</math> {{nuclide2|link=|uranium|239}} + {{math|γ}} <math>\xrightarrow{\beta^-}</math> {{nuclide2|link=|neptunium|239}} <math>\xrightarrow{\beta^-}</math> {{nuclide2|link=|plutonium|239}}
:

[[File:U glass with black light.jpg|thumb|left|Ураниумскостакло кое свети под [[Ултравиолетово зрачење|УВ]] светлина|alt=A glass place on a glass stand. The plate is glowing green while the stand is colorless.]]
Пред (и повремено потоа) откривањето на радиоактивноста, ураниумот главно се користел во мали количини за жолто стакло и глазури за керамика, како ураниумско стакло.<ref>[http://www.hlchina.com/gmastatement.html "Statement regarding the ''Good Morning America'' broadcast," The Homer Laughlin China Co.], 16 March 2011, accessed 25 March 2012.</ref> Еден од главните проблеми поврзани со јадреното гориво е јадрениот отпад. Во традиционалните јадрени реактори се гори само 1-2 % гориво додека јадрените реактори кои користат алтернативни, течни горива во реакторите со течна сол произведуваат краткотраен јадрен отпад.

Откако Марија Кири го открила радиумот во ураниумска руда, истиот се користел потоа за часовници и авионски броила кои светат во темно. Процесот на издвојување [[радиум]] од ураниум оставал голема количина на ураниум како отпаден производ, со обзир на тоа дека е потребно 3 тона ураниум за да се добие 1 грам радиум. Овој отпаден производ бил насочен кон производство на керамички глазури и ураниумски плочки со широка примена, вклучително и како санитарна и кујнска керамика, во разни бои. Ураниумот бил исто така користен и во хемикалиите за фотографија (посебно ураниум нитрат како тонер<ref name="LANL" />, во кожната и дрвната индустрија во боите и пигментите (ураниумски соли се боја за свила и волна). Со откривањето на радиоактивноста на ураниумот проширени се неговите научни и практични примени. Долгиот полувек на [[изотоп]]и U-238 (4,51 × 10<sup>9</sup> godina), го прави погоден за проценка на староста на најраните [[Магматска карпа|магматски карпи]],како и кај останатите техники на радиометриско датирање (ураниумско-ториумска метода, ураниумско-олово метода). Ураниум металот се користи како метална мета за електрони кои произведуваат силни [[рендгенски зраци]].<ref name="LANL" />

==Историјат==

===Пред откривањето===
[[File:Uranus as seen by NASA's Voyager 2.tif|thumb|right|225x225px|Планетата [[Уран (планета)|Уран]] според која ураниумот го добил својот назив.]]
Користењето на ураниум во неговиот природен [[оксид]] датира најмалку од [[79|79 година]] од нашата ера, кога бил користен да се додаде жолта боја на керамичка глазура.<ref name="LANL"/> Жолто стакло со 1 % ураниумски оксид во една римска вила во Неаполскиот Залив, во Италија, пронашол Р.Т Гунтер од [[Оксфордски универзитет|Универзитетот Оксфорд]] во 1912.<ref name="BuildingBlocks482">{{Harvnb|Emsley|2001|p=482}}.</ref> Во доцниот Среден век бил ископуван од хабсбуршките рудници за сребро во денешна Чешка, и се користел за боење стакло во стакларската индустрија.<ref name="BuildingBlocks477"/> На почетокот на 19 век, единствен познат извор за ураниум биле само овие рудници.

===Откривањето===
[[File:Becquerel plate.jpg|thumb|[[Анри Бекерел]] ја открил [[радиоактивност]]а изложувајќи фотографска табличка на ураниум во 1896|alt=Two fuzzy black features on a fuzzy white paper-like background. There is a handwriting at the top of the picture.]]
Откривањето на елементот му се припишува на германскиот хемичар [[Мартин Хајнрих Клапрот]]. Додека работел во неговата експериментална лабораторија во [[Берлин]] во 1789, Клапрот добил жолт талог (најверојатно натриум диуранат) така што уранинитот го растворил во [[азотна киселина]] а потоа растворот го неутрализирал со [[натриум хидроксид]] .<ref name="BuildingBlocks477">{{Harvnb|Emsley|2001|p=477}}.</ref> Клапрот мислел дека жолтата супстанција е оксид на некој сè уште неоткриен елемент и го загреал со јаглен за да добие црн прав, за кој мислел дека е новооткриен метал (впрочем тој прав бил  [[оксид]] на ураниумот).<ref name="BuildingBlocks477" /><ref>{{Наведено списание
| title = Chemische Untersuchung des Uranits, einer neuentdeckten metallischen Substanz
| author = Klaproth, M. H.
| journal = Chemische Annalen
| volume = 2
| date = 1789
| pages = 387–403
| authorlink = Martin Heinrich Klaproth}}</ref> Новооткриениот елемент го именувал по планетата [[Уран (планета)|Уран]], откриена осум години претходно од [[Вилијам Хершел]].<ref>{{наведена енциклопедија|edition=4|title =Uranium|encyclopedia =The American Heritage Dictionary of the English Language|publisher =Houghton Mifflin Company|url =http://www.answers.com/uranium|access-date =2016-04-03|archive-date =2011-07-27|archive-url =https://web.archive.org/web/20110727194715/http://www.answers.com/uranium|url-status =dead}}</ref>

Во [[1841]], Ежен-Мелшиор Пелиго, професор по аналитичка хемија на Националната конзерваторија за уметност и занаети, во Париз, го изолирал првиот примерок на металот ураниум со загревање на ураниум тетрахлорид со [[калиум]].<ref name="BuildingBlocks477"/><ref>{{Наведено списание| title = Recherches Sur L'Uranium
| author = Péligot, E.-M. |journal = [[Annales de chimie et de physique]]
| volume = 5 |issue = 5 |date = 1842
| pages = 5–47 |url = http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k34746s/f4.table}}</ref>

[[Анри Бекерел]] ја открил [[радиоактивност]]а користејќи ураниум 1896.<ref name="ColumbiaEncy"/> Тој ја открил случајно проучувајќи ја фосфоресценцијата на ураниумските соли, истражувајќи ја работата на [[Вилхелм Конрад Рентген|Вилхелм Рендген]].

===Цепење===
[[File:UraniumCubesLarge.jpg|thumb|Коцки и коцкести тела на ураниум произведени за време на Проектот Менхетен.]]Како прва [[јадрено цепење]] се смета бомбардирањето на ураниумот со [[неутрон]]и кое во 1934 го извел италијанскиот физичар [[Енрико Ферми]] и тоа го објавил во трудот ''Радиоактивност добиена со бомбардирање со неутрони''.За таквото откритие добил [[Нобелова награда за физика|Нобелова награда по физика]] а во Чикаго, во [[1942]],под негово раководство бил изграден првиот [[јадрен реактор]]. [[Ото Хан]] заедно со Фриц Штрасман, во 1939 го открил цепењето на јадрото на атомот на ураниумот со помош на неутрони, со што ја отворил ерата на атомски реактори кои работат на основа на таа јадрена реакција. Иако на тој проект за јадрено цепење работела заедно со него и [[Лиза Мајтнер]], само Хан ја добил [[Нобелова награда за хемија|Нобеловата награда за хемија]] во 1944, наспроти општото мислење дека тие треба да ја делат наградата. Таа објаснувањата за јадреното цепење ги објавила заедно со нејзиниот внук.<ref>De Gregorio A.: "A Historical Note About How the Property was Discovered that Hydrogenated Substances Increase the Radioactivity Induced by Neutrons", 2003.</ref><ref>Nigro M: [http://www.brera.unimi.it/SISFA/atti/2003/312-321NigroBari.pdf] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20090325120427/http://www.brera.unimi.it/SISFA/atti/2003/312-321NigroBari.pdf|date=2009-03-25}} "Hahn, Meitner e la teoria della fissione", 2004.</ref><ref>Peter van der Krogt: [http://elements.vanderkrogt.net/element.php?sym=Pu] "Elementymology & Elements Multidict", 2009.</ref> [[Проект „Менхетн“|Проектот „Менхетен“]] бил таен проект на американската влада за време на [[Втора светска војна|Втората светска војна]] со цел да се направи атомска бомба. Проектот започнал во 1941 од страв дека владата на нацистичката Германија веќе работи на сличен таков проект. Во американскиот град [[Лос Аламос]] биле собрани најдобрите физичари и инженери и под водство на американскиот физичар [[Роберт Опенхајмер]] ја направиле и успешно ја тестирале првата атомска бомба на 16  јули 1945. Тоа бил еден од најголемите тајни проекти на сите времиња, обелоденет дури после бомбардирањето на [[Хирошима]]. Тоа бомбардирање однело 400 000 јапонски животи и оставило трајни последици од зрачењето.<ref>J.E. Helmreich: "Gathering Rare Ores: The Diplomacy of Uranium Acquisition, 1943–1954", Princeton UP, 1986.</ref>

===Јадрено оружје===
[[File:Atomic cloud over Hiroshima - NARA 542192 - Edit.jpg|thumb|The [[mushroom cloud]] over [[Hiroshima]] after the dropping of the uranium-based atomic bomb nicknamed '[[Little Boy]]'|alt=White fragmentred mushroom-like smoke cloud evolving from the ground.]]
Два типа атомски бомби биле развиени од САД за време на Втората светска војна: направа на основа на ураниум (кодно име  "Little Boy") чии фисилски материјали биле со многу збогатен ураниум, и направа врз основа на плутониум (види [[Тринити (проба)|Јадрена проба Тринити]] and "Fat Man") чиј плутониум бил дериват на ураниум-238. Оружјето Little Boy било првото јадрено оружје кое се користело во војна кога било детонирано врз јапонскиот град Хирошима на 6 август 1945. Експлодирајќи со еквивалент на 12500&nbsp;тони [[Тринитротолуен|TНT]], ударот и топлинскиот бран на бомбата уништил близу  50000 згради и убил околу 75000 луѓе.<ref name="BuildingBlocks478"/> Отпрвин се сметало дека ураниумот е релативно редок и дека јадреното вооружување може да се избегне просто со откуп на сите познати залихи на ураниум, но во рок од една деценија биле откриени негови залихи на многу места ширум светот.<ref>Helmreich, J.E. ''Gathering Rare Ores: The Diplomacy of Uranium Acquisition, 1943–1954'', Princeton UP, 1986: ch. 10 ISBN 0-7837-9349-9</ref>

[[Јадрено оружје|Јадреното оружје]] било детонирано повеќе од 2000 пати поради тестирање и демонстрација на сила.Познати земји кои детонирале такви оружја се САД, Советскиот Сојуз, Обединетото Кралство, Франција, Кина, Индија, Пакистан и во поново време Народна Република Кореја<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://meta.mk/severna-koreja-ja-izvede-pettata-nuklearna-proba-najsilna-dosega/|title=Северна Кореја ја изведе петтата јадрена проба, најсилна досега {{!}} Meta.mk|work=meta.mk|accessdate=2017-10-07}}</ref>  Овие земји се декларирани јадрени сили (заедно со Русија која го наследила оружјето по распадот на СССР).<ref>T. Warneke, I. W. Croudace, P. E. Warwick, R. N. Taylor: "A new ground-level fallout record of uranium and plutonium isotopes for northern temperate latitudes", journal = Earth and Planetary Science Letters, 2002.</ref><ref>Newtan Samuel Upton: "Nuclear War 1 and Other Major Nuclear Disasters of the 20th Century"</ref><ref>[http://www.time.com/time/photogallery/0,29307,1887705,00.html] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20130826132324/http://www.time.com/time/photogallery/0,29307,1887705,00.html|date=2013-08-26}} "The Worst Nuclear Disasters", publisher=Time.com, 2009.</ref>

==== Светски јадрени сили ====
На почетокот на 2015 девет држави, САД, Русија, Велика Британија, Франција, Кина, Индија, Пакистан, Израел и Демократска Народна Република Кореја (или Северна Кореја) поседувале приближно '''15850 јадрени оружја,''' од кои 4300 биле распоредени. Околу 1800 од овие оружја се на готовс во случај на висока оперативна готовност. Вкупниот број на јадрени боеви глави во светот е во опаѓање, главно поради тоа што САД и Русија продолжуваат да ги намалуваат своите јадрени арсенали, иако со побавно темпо во споредба со пред една деценија. Во исто време, двете држави имаат обемни и скапи долгорочни програми за модернизација кои се во тек, за нивните преостанати јадрени системи за испорака, боеви глави и производство. Јадрените арсенали на другите држави се значително помали, но сите или развиваат или распоредуваат нови системи за јадрено оружје или ги најавиле своите намери да го направат тоа. Во случајот на [[Народна Република Кина|Кина]], ова може да вклучи и скромно зголемување на големината на својот јадрен арсенал. Индија и Пакистан ги прошируваат своите капацитети за производство на јадрено оружје и развиваат нов систем за испорака на проектили. Се чини дека Северна Кореја ја унапредува својата воена јадрена програма, но тешко е да се процени нејзиниот технички напредок<ref>{{Наведени вести|url=http://enauka.mk/kolku-nuklearno-oruzhje-poseduva-svetot/|title=Колку јадрено оружје поседува светот? - ЕНаука|last=eNauka|date=2016-01-06|work=ЕНаука|access-date=2017-10-07|language=en-US}}</ref>.

===Реактори===
[[File:First four nuclear lit bulbs.jpeg|thumb|Јадрен реактор [[Experimental Breeder Reactor I|EBR-I]] (1951)|alt=An industrial room with four large illuminated light bulbs hanging down from a bar.]]
[[X-10 Graphite Reactor|X-10]] Графит Реактор во Оак Риџ националната лабораторија (ORNL) во Оак Риџ, Тенеси, порано позната како Клинтон и X-10, бил вториот јадрен реактор после првиот на Енрико Ферми во Чикаго,изграден во 1942. Првиот комерцијален реактор AM-1 бил изграден во Обнинск (Советски Сојуз) во 1954. Потоа бил изграден реактор  во Велика Британија, во 1956, а потоа атомска електрана во Шипингпорт, во Пенсилванија, во 1958. За првпат јадрен погон бил вграден на подморница во 1954 на УСС Наутилус.<ref>[http://web.em.doe.gov/tie/history.html] "History and Success of Argonne National Laboratory: Part 1", publisher=U.S. Department of Energy, Argonne National Laboratory, 1998., [http://web.archive.org/web/20060926155637/http://web.em.doe.gov/tie/history.html]</ref><ref>{{Наведена мрежна страница |url=http://www.ne.anl.gov/About/reactors/lwr3.shtml#fragment-2 |title=STR (Submarine Thermal Reactor) in "Reactors Designed by Argonne National Laboratory: Light Water Reactor Technology Development" |publisher=U.S. Department of Energy, Argonne National Laboratory |date=2012 |accessdate=25 July 2012}}</ref><ref name="EncyChem773">{{Harvnb|Seaborg|1968|p=773}}.</ref> Други електрани биле во Калдер Хол во Англија<ref>"1956:Queen switches on nuclear power", work=BBC news, [http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/october/17/newsid_3147000/3147145.stm] 1956.</ref>, која почнала да работи во 1958.

Денес, најмногу реактори се градат во Кина а на второ место е Руската Федерација која има вкупно 34 активни реактори. Историјата на користењето атомска енергија е преполна со помали и поголеми инциденти. Најтешката катастрофа се случи во украинскиот град [[Чернобилска несреќа|Чернобил]], тогаш дел од СССР, во 1986. Околу 120000 лица морале засекогаш да ги напуштат своите домови кои биле озрачени. Ветровите и облаците го пренеле радиоактивниот материјал и до другите делови на Европа<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://okno.mk/node/10412|title=Најголемите јадрени несреќи {{!}} okno.mk|work=okno.mk|language=mk|accessdate=2017-10-07}}</ref>. Последниот поголем инцидент е оној на јапонската централа [[Фукушима (префектура)|Фукушима]], во 2011, предизвикана индиректно поради земјотрес предизвикан од цунами а не при експлозија на реактор.

== Наоѓалишта ==
[[File:U production-demand.png|thumb|Светско производство на ураниум (рудници) и побрувачка<ref name="WNA-WUM"/>]]
Светското производство на U<sub>3</sub>O<sub>8</sub> во 2013 бил 70,015 тони, од кои 22,451 т (32 %) од [[Казахстан]]. Други значајни наоѓалишта на ураниум се [[Канада]] (9,331 т), [[Австралија]] (6,350 т), [[Нигерија]] (4,518 т), [[Намибија]] (4,323 т) и [[Русија]] (3,135 т).

Ураниумот според раширеноста во Земјината кора е помеѓу [[антимон]]от и [[платина]]та: го има повеќе од [[сребро]]то, јодот, [[кадмиум]]от, [[жива]]та и [[бизмут]]от. Познати се околу 80 ураниумски минерали од кои десетина се руди. Најважните се уранитот, UO<sub>2</sub> (Русија, [[Канада]], [[Демократска Република Конго]] ) и неговата варијација клевеит (Норвешка), карнотит, уранил-ванадат (Демократска Република Конго, Колорадо, Јута) а потоа торијанит ([[ториум]], UO<sub>2</sub>; [[Шри Ланка]]) и торит, т.е ториј-силикат (ThSiO<sub>4</sub>) кој содржи до 22 % U<sub>3</sub>O<sub>8</sub> (Норвешка). Ураниум се добива со потопување на уранитот во [[сулфурна киселина]] (при што настануваат уранил сулфати) или во раствор од сода (при што настанува уранил карбонат) со таложење на ураниевиот оксид со магнезиски оксид односно со натриум хидроксид и со редукција на оксидот со јаглен во електрична печка. Металниот ураниум служи за производство на јадрено гориво. Најсилни производители на ураниумски руди се САД, Русија, Кина, Канада, Шпанија, Франција, Чешка, Австралија, Демократска Република Конго, Јужноафриканска Република, Мадагаскар, Аргентина итн.<ref>"Uranium", The McGraw-Hill Science and Technology Encyclopedia, publisher =The McGraw-Hill Companies, Inc.</ref>

== Соединенија на ураниумот ==
[[Податотека:U_Oxstufen.jpg|десно|мини|230x230пкс]]
[[Податотека:Uranium_reactions.svg|лево|мини|350x350пкс|Реакции на ураниумот метал]]
Соединенијата на ураниумот со оксидациски број +4 се доста стабилни и имаат јонски карактер, а најстабилни и најважни соединенија се во кои е шестовалентен. Ураниумските (III) соединенија брзо оксидираат во воздухот или во водата. Во комплекси ураниумот има главно високи координациски броеви .<ref>[http://www.pse.pbf.hr/hrvatski/elementi/u/index.html <nowiki>[12]</nowiki>] "Uranij, U", Periodni sustav elemenata, 2011.</ref>

=== Оксиди ===
Создава бројни оксиди: UO, UO<sub>2</sub>, U<sub>3</sub>O<sub>8</sub>, U<sub>4</sub>O<sub>9</sub> и UO<sub>3</sub>. На воздух е стабилен U<sub>3</sub>O<sub>9</sub>. Ураниев (IV) оксид (UO<sub>2</sub>) има кафени кристаликои тешко се топат во киселина, освен во азотна киселина. Со изложеност на воздух дава зелен U<sub>3</sub>O<sub>9</sub>. Ураниев (VI) оксид (UO<sub>3</sub>) е со црвено жолти хексагонскикристали. Амфотермен. Со потопување во киселини настанува жолт уранилион, UO<sub>2</sub><sup>2+</sup> кој дава уранил соли и бројникомплексни соединенија.

Солите на многу оксидирани состојби на ураниумот се растворраат во вода и можат да се проучуваат воводни раствори. Најчестите јонски форми се  U3+ (кафено-црвено), U4+ (зелено), UO+ 2 (нестабилно), и UO2+2 (жолто), за U(III), U(IV), U(V), и U(VI), како и. A

== Изотопи ==
[[Податотека:LMFBR_schematicsHR.png|десно|мини|400x400пкс|Шема на брз оплоден реактор]]
Во природата се појавува смеса на изотопи, ураниум-238 (99,284 %), ураниум-235 (0,711 %), и многу мали количини ураниум-234 (0,0058 %). Сее распаѓа бавно, испуштајќи притоа [[Алфа-честичка|алфа-честички]]. Времето на полураспаѓање на ураниумот-238 е 4,47 милијарди години, а на ураниумот-235 е 704 милиони години и затоа е добар за радиометриско датирање.

Изотопот ураниум-238 е почетен ("родител") изотоп (4n + 2) на природната распадна низа на ураниумот а изотопот [[ураниум-235]] е "родител" на актиниумска (4n + 3) распаѓачка низа. Поради примена во јадрената технологија изотопот [[ураниум-235]] е посебно значаен. Цепењето на јадрото е предизвикано од неутронско цепење при која освен фрагменти на јадроро, [[Алфа-распад|алфа]], бета и [[гама-зрачење]], се ослободува и енергија. Само изотопите ураниум-235, плутониум-239 и ураниум-233 можат ефикасно да впиваат неутрони, кои ќе предизвикаат цепење на јадрото. Затоа за јадрено гориво природниот ураниум треба да се обогати со изотопот ураниум-235 на поголема концентрација за да се овозможи што поефикасна [[Јадрена реакција|јадрена синџир реакција]].

Збогатувањето на ураниумот е сложен па затоа јадреното гориво е скапо. Еден од начините е со плинска дифузија UF<sub>6</sub> низ цевки со  мембрани. кај другите методи се оди на производство на ефикасниот изотоп плутониум-239 кој се произведува во брзи оплодни реактори со изложување на изотопот на ураниум-238 (обичен,незбогатен ураниум) на неутронски тек со кој се произведува изотопот на ураниум-239 кој пак со бета распаѓање преминува во изотопот плутониум-239.

== Изложеност ==
Човек може да биде изложен на ураниум (или на [[радон]]) преку вдишување прашина или внесување загадена вода или храна. Количината на ураниум во воздухот обично емногу мала, сепак, луѓето кои работат во фабриките кои произведуваат фосфатни ѓубрива,живеат близу до владини институции кои изработуваат или тестираат оружја, живеат или работат во воени зони,или пак до рудници каде се ископува руда или се обработува ураниумот, можат да бидат изложени на влијанието на ураниумот.

== Библиографија ==
* Емсли, Џон (2001) „Ураниум“.<ref>{{Наведена книга|url=https://www.worldcat.org/oclc/51316128|title=Nature's building blocks : an A-Z guide to the elements|last=John|first=Emsley|date=2003|publisher=Oxford University Press|year=|isbn=0198503407|location=Oxford|pages=|oclc=51316128}}</ref>
* Сиборг, Глен Т. (1968). Ураниум. Енциклопедија на хемиските елементи<ref>{{Наведена книга|title=Uranium:The Encyclopedia of the Chemical Elements|last=Seaborg|first=Glenn T.|publisher=Skokie, Reinhold Book Corporation|year=1968|isbn=LCCCN 68-29938|location=Skokie, Illinois|pages=773-786}}</ref>

== Надворешни врски ==
{{рв|Uranium}}{{Wiktionary|ураниум}}
* [http://www.epa.gov/radiation/radionuclides/uranium.html U.S. EPA: Зрачење - Информации за ураниум]
* [http://world-nuclear.org/education/uran.htm "Што е ураниум?"] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20130224113228/http://world-nuclear.org/education/uran.htm |date=2013-02-24 }} од Светската јадрена организација
* [http://www.eia.gov/nuclear/ Јадрено гориво и анализи] 
* [http://www.uxc.com Тековна пазарна цена на ураниумот]
* [http://www.wise-uranium.org/umaps.html Мапа на светските наоѓалишта на ураниум]
* [http://www.infomine.com/library/publications/docs/Mining.com/Feb2008e.pdf Ископ на ураниум во Лангер Хајнрих рудникот во Намибија]
* [http://www.world-nuclear-news.org/ Светски јадрени вести]
* [http://www.atsdr.cdc.gov/csem/uranium/ ATSDR Студија на случај: Отровноста на ураниумот] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20210728231333/https://www.atsdr.cdc.gov/csem/uranium/ |date=2021-07-28 }} Оддел за здравство,САД
* [http://www.periodicvideos.com/videos/092.htm Ураниум] во периоден систем (Универзитет од Нотингем)

== Наводи ==
{{наводи|2}}

{{Компактен периоден систем}}
{{Соединенија на ураниумот}}
{{Нормативна контрола}}

[[Категорија:Ураниум| ]]
[[Категорија:Хемиски елементи]]
[[Категорија:Радиоактивност]]
[[Категорија:Метали|Метали]]
[[Категорија:Јадрена физика]]
[[Категорија:Периоден систем]]
[[Категорија:Јадрена технологија]]
[[Категорија:Актиноиди]]
[[Категорија:Тешки метали]]