Преглед на кодот на Хаумеја

{{Infobox planet
| minorplanet        = yes
| background         = #C2E0FF
| name               = Хаумеја
| symbol             = [[File:Haumea symbol (black).svg|24px|🝻]]
| image              = Haumea Hubble.png
| caption            = {{longitem|[[Хабл (вселенски телескоп)|Хабл]] слика на Хаумеја (центар) и нејзините две месечини; Хијака е над Хаумеја и Намака е одоздола под Хаумеја|style=padding: 4px 0; line-height: 1.3em;}}
| discoverer         = {{Ubl
 | [[Мајкл Браун|Браун]] и др.
 | [[Хосе Луис Ортиз Морено|Ортиз]] и др.
 }}
| discovered         = {{Ubl
 | 28 Декември, 2004 (Браун)
 | 27 Јули, 2005 (Ортиз)
 }}
| earliest_precovery_date = 22 март, 1955 година
| mpc_name            = (136108) Хаумеја
| pronounced         = {{IPAc-en|h|aʊ|ˈ|m|eɪ|.|ə|,_|ˌ|h|ɑː|uː|-}}{{refn|{{respell|how|MAY|ə}}, with three syllables according to the English pronunciation in Hawaii,<ref>[http://www.heraldnet.com/article/20080919/NEWS02/709199740 ''New dwarf planet named for Hawaiian goddess''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151208204927/http://www.heraldnet.com/article/20080919/NEWS02/709199740 |date=2015-12-08 }} (HeraldNet, September 19, 2008)</ref> or {{respell|HAH|oo|MAY|ə}} with four syllables according to Brown's students.<ref>{{cite web |url=http://dps08.astro.cornell.edu/AAS_WebcastSchedule_2008.html |title=Архивиран примерок |access-date=2009-02-14 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090106032448/http://dps08.astro.cornell.edu/AAS_WebcastSchedule_2008.html |archive-date=2009-01-06 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://365daysofastronomy.org/2009/03/31/march-31st/|title=365 Days of Astronomy|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120220034436/http://365daysofastronomy.org/2009/03/31/march-31st/|archive-date=2012-02-20|access-date=2009-04-11}}</ref>|group=nb}}
| adjectives         = Хаумејски<ref>E.g. Giovanni Vulpetti (2013) ''Fast Solar Sailing'', p. 333.</ref>
| note               = yes
| alt_names          = {{mp|2003 EL|61}}
| named_after        = [[Хаумеја (митологија)|Хаумеја]]
| mp_category        = {{Ubl
 | [[Џуџеста планета]]
 | [[Заднептунец|ЗН]]
 | [[Хаумејско семејство]]
 | [[месечини на џуџести планети|Тројство]]
 }}

| orbit_ref          = Јулијански ден|ЈД]] 2459200.5)
| uncertainty        = 2
| observation_arc    = {{time interval|1955-03-22|2021-01-07|show=yd}} ({{time interval|1955-03-22|2021-01-07|show=d}})
| aphelion           = {{cvt|51.585|AU|Tm|lk=on}}
| perihelion         = {{cvt|34.647|AU|Tm}}
| time_periastron    = ≈ 1 јуни 2133<br />±2 денови
| semimajor          = {{cvt|43.116|AU|Tm}}
| eccentricity       = 0.19642
| period             = 283.12 [[Јулијанска година (астрономија)|а]] (103.410 денови)
| mean_anomaly       = 218.205[[Степен (агол)|°]]
| mean_motion        = {{Deg2DMS|0.00348140|sup=ms}} / ден
| inclination        = 28.2137°
| asc_node           = 122.167°
| arg_peri           = 239.041°
| avg_speed          = {{val|4.531|u=km/s}}
| satellites         = [[Хаумеини месечини|2]] ([[Хијака (месечина)|Хијака]] и [[Намака (месечина)|Намака]]) и прстен

| dimensions         = {{Ubl
 | ≈ 2,100&thinsp;×&thinsp;1,680&thinsp;×&thinsp;1,074&thinsp;km{{refn|Best fit physical model assuming [[hydrostatic equilibrium]] for Haumea.<ref name="Dunham2019" />|name=HE|group=nb}}<ref name="Dunham2019" />
 | {{val|2322|60|fmt=commas}}&thinsp;×&thinsp;{{val|1704|8|fmt=commas}}&thinsp;×&thinsp;{{val|1026|32|fmt=commas}}&thinsp;km{{refn|Occultation-derived model based on the assumption Haumea's ring does not contribute to its total brightness.<ref name="Ortiz2017" />|group=nb}}<ref name="Ortiz2017" />
 }}
| mean_radius        = {{Ubl
 | ≈&thinsp;{{val|780|u=km}}{{refn|name=HE|group=nb}}
 | {{val|798|6|u=km}} to {{val|816|u=km}}{{refn|Occultation-derived model based on the upper-limit assumption that Haumea's ring contributes 5% to its total brightness.<ref name="Ortiz2017" />|name=Ortiz|group=nb}}
 }}
| surface_area       = ≈ {{val|8.14|e=6|u=km2}}{{refn|name=HE|group=nb}}<ref name="Wolfram1">{{cite web|url=https://www.wolframalpha.com/input/?i=ellipsoid+surface+area+semi-axis+lengths+1050+840+537|title=Ellipsoid surface area: 8.13712×10^6&nbsp;km<sup>2</sup>|website=wolframalpha.com|date=20 December 2019}}</ref>
| volume             = ≈ {{val|1.98|e=9|u=km3}}{{refn|name=HE|group=nb}}<ref name="Wolfram2">{{cite web|url=https://www.wolframalpha.com/input/?i=ellipsoid+volume+semi-axis+lengths+1050+840+537|title=Ellipsoid volume: 1.98395×10^9&nbsp;km<sup>3</sup>|website=wolframalpha.com|date=20 December 2019}}</ref><br />{{val|0.0018|u=[[Земјина маса|Земјини маси]]}}
| mass               = {{val|4.006|0.040|e=21|u=kg}}<ref name="RagozzineBrown2009" /><br />{{val|0.00066|u=[[Земјина маса|Земјини маси]]}}
| density            = {{Ubl
 | ≈ {{val|2.018|u=g|up=cm3}}{{refn|name=HE|group=nb}}
 | {{val|1.885|0.080|u=g|up=cm3}} to {{val|1.757|u=g|up=cm3}}{{refn|name=Ortiz|group=nb}}
 }}
| surface_grav       = ≈ {{Gr|4.006|1050}}&nbsp;m/s<sup>2</sup>
| escape_velocity    = ≈ {{V2|4.006|1050}}&nbsp;km/s
| sidereal_day       = {{val|3.915341|0.000005|u=h}}<ref name="TNOsCool12"/><br />({{val|0.163139208|u=d}})
| right_asc_north_pole = {{val|282.6|1.1|u=deg}}<ref name="Kondratyev2018" />
| declination = {{val|-13.0|1.3|u=deg}} or {{val|-11.8|1.2|u=deg}}<ref name="Kondratyev2018" />
| spectral_type      = {{Ubl
 | [[Заднептунец#спектрален тип|BB]] ([[Заднептунец#Боен показател|неутрален]])
 | B−V {{=}} 0.64, V−R {{=}} 0.33&thinsp;<ref name="Snodgrass2009" />
 | B<sub>0</sub>−V<sub>0</sub> {{=}} 0.646&thinsp;<ref name="Rabinowitz2008" />
 }}
| magnitude          = 17.3 ([[опозиција (астрономија и астрологија)|опозиција]])<ref name="AstDys" /><ref name="Horizons"/>
| abs_magnitude      = {{val|0.2}}&thinsp;{{·}}{{val|0.428|0.011}} {{small|([[UBV photometric system|V]])}}&thinsp;<ref name="TNOsCool12" />
| albedo             = {{Ubl
 | ≈&thinsp;0.66{{refn|name=HE|group=nb}}
 | ≤&thinsp;{{val|0.51|0.02}}<ref name="Ortiz2017" />
 }}
| single_temperature = <&thinsp;50&nbsp;[[келвин|K]]<ref name="Trujillo 2006" />
}}
'''Хаумеја''' (ознака за мала планета '''136108 Хаумеја''', симбол: [[File:Haumea symbol (fixed width).svg|16px|🝻]])<ref>{{cite web |url= https://www.jpl.nasa.gov/infographics/what-is-a-dwarf-planet |author= JPL/NASA |date= 2015-04-22  |website= Jet Propulsion Laboratory |title= What is a Dwarf Planet? |access-date= 2022-01-19}}</ref> — [[џуџеста планета]] која се наоѓа [[Заднептунец|надвор]] од орбитата на [[Нептун]]. Била откриена во [[2004]] година од тим предводен од Мајк Браун од Калтек во [[Паломарска опсерваторија|опсерваторијата Паломар]] во [[Соединети Американски Држави|Соединетите Американски Држави]] и во [[2005]] година од тим предводен од Хосе Луис Ортиз Морено во опсерваторијата Сиера Невада во [[Шпанија]], иако последното тврдење е оспорувано. На [[17 септември]] [[2008]] година, телото било именувано по [[Хаумеја (митологија)|Хаумеја]], хавајската божица на породувањето, под очекувањето на [[Меѓународен астрономски сојуз|Меѓународниот астрономски сојуз]] (МАС) дека ќе се покаже како [[џуџеста планета]]. Номиналните проценки го прават [[Список на тела во Сончевиот Систем по големина|трет по големина познат заднептунски објект]], по [[Ерида (џуџеста планета)|Ерида]] и [[Плутон (џуџеста планета)|Плутон]], иако неизвесноста во најдоброто моделирање малку се преклопува со проценките за поголема големина за [[Макемаке]].<ref name="Ortiz2012">{{Наведено списание|last=Ortiz|first=J. L.|last2=Sicardy|first2=B.|last3=Braga-Ribas|first3=F.|last4=Alvarez-Candal|first4=A.|last5=Lellouch|first5=E.|last6=Duffard|first6=R.|last7=Pinilla-Alonso|first7=N.|last8=Ivanov|first8=V. D.|last9=Littlefair|first9=S. P.|year=2012|title=Albedo and atmospheric constraints of dwarf planet Makemake from a stellar occultation|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/142198|journal=Nature|volume=491|issue=7425|pages=566–569|bibcode=2012Natur.491..566O|doi=10.1038/nature11597|pmid=23172214}}</ref>

Масата на Хаумеја е околу една третина од масата на [[Плутон (џуџеста планета)|Плутон]] и 1/1400 од онаа на [[Земја (планета)|Земјата]]. Иако нејзината форма не е директно забележана, пресметките од нејзината [[светлинска крива]] се конзистентни со тоа што тој е [[елипсоид на Јакоби]] (облик што би бил кога би била џуџеста планета), со нејзината главна [[Вртење околу неподвижна оска|оска]] двојно подолга од нејзината мала. Во октомври 2017 година, астрономите објавиле откривање на [[Планетарени прстени|систем]] на прстени околу Хаумеја, што го претставува првиот систем на прстени откриен за [[Заднептунец|заднептунски објект]]. До неодамна се сметало дека [[гравитација]]та на Хаумеја е доволна за таа да се опушти во [[хидростатичка рамнотежа]], иако тоа сега е нејасно. Издолжената форма на Хаумеја заедно со неговата брза [[Вртење|ротација]], прстените и високото [[албедо]] (од површината на кристален воден мраз), се смета дека се последици од [[судирен настан|џиновски судир]], кој ја оставил Хаумеја како најголем член на [[Судирно семејство|судирното семејство]] кое вклучува неколку големи [[Заднептунец|Заднептунски објекти]] и двете познати месечини на Хаумеја, [[месечини на Хаумеја|Хијака и Намака]].

== Историја ==
=== Откритие ===
Два тима ја бараат заслугата за откривањето на Хаумеја. Тим составен од Мајк Браун од [[Калифорниски технолошки институт|Калифорнискиот технолошки институт (Калтек)]], Дејвид Рабиновиц од [[Универзитет Јејл|Универзитетот Јејл]] и [[Чед Трухиљо]] од [[Опсерваторија Гемини|опсерваторијата Гемини]] на [[Хаваи]] ја откриле Хаумеја на [[28 декември]] [[2004]] година на сликите што ги направиле на [[6 мај]] [[2004]] година. На [[20 јули]] [[2005]] година, тие објавиле онлајн апстракт од извештајот наменет за објавување на откритието на конференција во септември 2005 година.  Во тоа време, Хосе Луис Ортиз Морено и неговиот тим во Институтот за астрофиска де Андалусија во опсерваторијата на [[Сиера Невада (Шпанија)|Сиера Невада]] во [[Шпанија]] ја пронашле Хаумеја на сликите направени на 7-10 март 2003 година. Ортиз испратил е-пошта до [[Центар за мали планети|Центарот за мали планети (ЦМП)]] со нивното откритие ноќта на [[27 јули]] [[2005]] година.

Браун првично му ја признал заслугата за откритието на Ортиз,<ref>[[Michael E. Brown]].</ref> но се посомневал во шпанскиот тим за измама откако дознал дека шпанската опсерваторија пристапила до дневниците за набљудување на Браун еден ден пред објавувањето на откритието.

Овие дневници вклучувале доволно информации за да му овозможат на тимот на Ортиз да ја прекрие Хаумеја на нивните слики од [[2003]] година, и до нив било повторно пристапен непосредно пред закажаното време на телескопот на Ортиз за да се добијат потврдни снимки за второто соопштение до ЦМП на 29 јули. Ортиз подоцна признал дека пристапил до дневниците за набљудување на Калтек, но негирал дека сторил нешто лошо, наведувајќи дека само проверувал дали тие откриле нов објект.  Претходните слики на Хаумеја се идентификувани уште на [[22 март]] [[1955]] година.

Протоколот на [[Меѓународен астрономски сојуз|Меѓународниот астрономски сојуз]] е дека заслугата за откритие за [[мала планета]] оди кај оној кој прв ќе поднесе извештај до ЦМП со доволно позиционирани податоци за пристојно одредување на нејзината орбита, и дека заслужниот откривач има приоритет при изборот на име. Меѓутоа, во соопштението на МАС на [[17 септември]] [[2008]] година, дека Хаумеја е именувана од двојниот комитет формиран за тела кои се очекува да бидат [[џуџести планети]], не споменува откривач. Местото на откритието било наведена како Опсерваторијата Сиера Невада на шпанскиот тим, но избраното име, Хаумеја, бил  предлогот на Калтек; Тимот на Ортиз го предложил името ''Атаегина'', древна ибериска божица на пролетта, која како Хтоничкото божество би била соодветна за [[плутино]].

=== Име ===
[[File:haumea symbol (planetary color).svg|frameless|upright=0.35|left]]
Сè додека не добил трајно име, тимот за откривање на Калтек го користеше прекарот „[[Дедо Мраз]]“ меѓу себе, бидејќи ја откриле Хаумеја на [[28 декември]] [[2004]] година, веднаш по [[Божиќ]].  Шпанскиот тим бил првиот што поднел барање за откривање до [[Центар за мали планети|Центарот за мали планети]], во јули 2005 година. На [[29 јули]] [[2005]] година, Хаумеја ја добил [[Привремени ознаки во астрономијата|привремената ознака]] '''2003 година&nbsp;EL <sub>61</sub>''', врз основа на датумот на шпанската слика за откритие. На [[7 септември]] [[2006]] година, тој бил нумериран и примен во официјалниот каталог на мали планети како (136108) 2003 година&nbsp;ЕЛ <sub>61</sub>.

Следејќи ги [[Комисија за номенклатура на мали тела|упатствата]] воспоставени во тоа време од страна на МАС дека [[Кубевано|класичните предмети од Кајперовиот Појас]] добиваат имиња на митолошки суштества поврзани со создавањето,  во септември 2006 година тимот од Калтек поднел формални имиња од [[Хавајска митологија|хавајската митологија]] до МАС за двете (136108) 2003 година.&nbsp;ЕЛ <sub>61</sub> и неговите месечини, со цел „''да се оддаде почит на местото каде што се откриени сателитите''“. Имињата биле предложени од Дејвид Рабиновиц од тимот на Калтек.  ''Хаумеја'' е божица на островот Хаваи, каде што се наоѓа опсерваторијата Мауна Кеја. Покрај тоа, таа се поистоветува со [[Папаханаумоку]], божицата на земјата и сопруга на Вакеја  што, во тоа време, се сметало соодветно затоа што се сметало дека Хаумеја е составена речиси целосно од цврста карпа, без густ мраз над малото карпесто јадро типично за другите познати објекти на [[Кајперовиот Појас]]. И на крај, Хаумеја е божица на плодноста и породувањето, со многу деца кои изникнале од различни делови на нејзиното тело;  ова одговара на ројот ледени тела за кои се смета дека се откинале од главното тело за време на антички судир. Двете познати месечини се именувани по две ќерки на Хаумеја, [[месечини на Хаумеја|Хијака и Намака]].

Предлогот на тимот на Ортиз, Атаегина, не ги исполнувал барањата за именување на МАС, бидејќи имињата на божествата биле резервирани за стабилно [[Резонантен заднептунец|резонантните заднептунски објекти]] како што се [[плутино]] кои резонираат 3:2 со Нептун, додека Хаумеја била во повремена 7: 12 резонанца и така според некои дефиниции не била резонантно тело. Критериумите за именување требало да бидат разјаснети кон крајот на 2019 година, кога МАС одлучил дека хтонските фигури треба да се користат специјално за [[плутино]].

Симбол кој наликува на хавајски [[петроглиф]]и на жена и породување,[[File:Haumea symbol (fixed width).svg|25x25пкс|Симболот на Хаумеја]], бил смислен од Денис Московиц:<ref name="Moskowitz">{{Наведена мрежна страница|url=http://www.suberic.net/~dmm/astro/tno.html|title=Symbols for large trans-Neptunian objects|date=2013-07-03|publisher=Suberic.net|accessdate=2018-03-22}}</ref> го користат астролозите и дури се појавил во публикација на [[НАСА]].<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://www.jpl.nasa.gov/infographics/what-is-a-dwarf-planet|title=What is a Dwarf Planet?|last=JPL/NASA|date=April 22, 2015|work=Jet Propulsion Laboratory|accessdate=2021-09-24}}</ref>

== Орбита ==
[[Податотека:Quaoar_Haumea_Makemake_orbits_2018.png|лево|мини|410x410пкс| Орбитата на Хаумеја надвор од Нептун е слична на онаа на [[Макемаке]]. Позициите се од 1 јануари 2018 година.]]
Хаумеја има [[орбитален период]] од 284 Земјини години, [[Апсида (астрономија)|перихел]] од 35&nbsp;[[Астрономска единица|ае]], и [[Наклон (орбита)|орбитална наклонетост]] од 28°.  Помина [[Апсида (астрономија)|апелион]] на почетокот на 1992 година, а моментално има повеќе од 50 ае од [[Сонцето]].  Ќе дојде до перихел во 2133 година.  Орбитата на Хаумеја има малку поголема [[Орбитално занесување|ексцентричност]] од онаа на другите членови на семејството. Се смета дека ова се должи на слабата орбитална резонанца на Хаумеја 7:12 со [[Нептун]] која постепено ја менува својата почетна орбита во текот на милијарда години,  преку Козајскиот ефект, што овозможува размена на наклонетоста на орбитата за зголемена ексцентричност.

Со [[Привидна ѕвездена величина|визуелна величина]] од 17,3,  Хаумеја е трет најсветлен објект во [[Кајперовиот Појас]] по [[Плутон]] и [[Макемаке]] и лесно може да се набљудува со голем аматерски телескоп.  Меѓутоа, бидејќи планетите и повеќето [[Мало тело во Сончевиот Систем|мали тела на Сончевиот Систем]] делат [[неменлива рамнина|заедничко орбитално порамнување]] од нивното формирање во [[Протопланетарен диск|примордијалниот диск]] на [[Сончевиот Систем]], повеќето рани истражувања за далечни објекти се фокусирани на проекцијата на небото на оваа заедничка рамнина, наречена [[еклиптика]]. Како што регионот на небото блиску до еклиптиката стана добро истражен, подоцнежните истражувања на небото почнале да бараат објекти кои биле динамички возбудени во орбити со повисоки наклони, како и подалечни објекти, со побавни [[Средно движење|средни движења]] низ небото. Овие истражувања на крајот ја опфатиле локацијата на Хаумеја, со неговата висока орбитална наклонетост и сегашната позиција далеку од еклиптиката.

=== Можна резонанца со Нептун ===
Се смета дека Хаумеја е во повременна [[Резонантен заднептунец|орбитална резонанца]] 7:12 со Нептун. Неговиот [[Јазол (астрономија)|растечки јазол]] <math>\Omega</math> прецеси со период од околу 4,6 милиони години, а резонанцијата се прекинува двапати по циклус на прецесија, или на секои 2,3 милиони години, за да се врати околу сто илјади години подоцна.  Марк Буи го квалификува како нерезонантен.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://www.boulder.swri.edu/~buie/kbo/astrom/136108.html|title=Orbit and Astrometry for 136108|work=www.boulder.swri.edu|accessdate=2020-07-14}}</ref>

== Физички одлики ==

=== Ротација ===
Хаумеја прикажува големи флуктуации на осветленоста во период од 3,9 часа, што може да се објасни само со вртежен период од оваа должина. Ова е побрзо од кое било друго познато тело за рамнотежа во [[Сончев Систем|Сончевиот Систем]], и навистина побрзо од кое било друго познато тело поголемо од 100 км во [[пречник]].  Додека повеќето ротирачки тела во рамнотежа се срамнети со земја во [[Сфероид|заоблени сфероиди]], Хаумеја ротира толку брзо што се искривува во триаксијален елипсоид. Ако Хаумеја би ротирала многу побрзо, би се искривила во форма на тег и би се поделила на два дела. Се смета дека оваа брза ротација е предизвикана од ударот што ги создал неговите сателити.

Рамнината на екваторот на Хаумеја е ориентирана скоро од Земјата во моментов и е исто така малку поместена на орбиталните рамнини на нејзиниот прстен и нејзината најоддалечена месечина [[Хијака (месечина)|Хиʻјака]]. Иако првично се претпоставувало дека е рамномерна со орбиталната рамнина на [[Хијака (месечина)|Хиʻјака]] од Рагозин и Браун во [[2009]] година, нивните модели на судирното формирање на сателитите на Хаумеја постојано сугерирале екваторската рамнина на Хаумеја да биде барем усогласена со орбиталната рамнина на [[Хијака (месечина)|Хиʻјака]] за приближно 1°. Ова било поткрепено со набљудувањата на ѕвезденото прикривање од Хаумеја во [[2017]] година, што открило присуство на прстен приближно што се совпаѓа со рамнината на орбитата на [[Хијака (месечина)|Хиʻјака]] и екваторот на Хаумеја. Математичка анализа на податоците од [[прикривање (астрономија)|прикривање]] од Кондратјев и Корноуков во 2018 година била во можност да ги ограничи релативните агли на наклонетост на екваторот на Хаумеја на орбиталните рамнини на нејзиниот прстен и [[Хијака (месечина)|Хиʻјака]], кои биле пронајдени на  {{Вред|3.2|1.4|u=deg}} и {{Вред|2.0|1.0|u=deg}} однос на екваторот на Хаумеја, соодветно. Тие, исто така, извлекле две решенија за [[Осен наклон|насоката на северниот пол на]] Хаумеја, покажувајќи на екваторските координати ( {{Мат|[[Right ascension|''α'']]}}, {{Мат|[[Declination|''δ'']]}} ) = (282,6°, -13,0°) или (282,6°, -11,8°).

=== Големина, форма и состав ===
{{TNO imagemap}}Големината на објектот на Сончевиот Систем може да се заклучи од неговата [[Привидна ѕвездена величина|оптичка величина]], оддалеченоста и [[албедо]]то. Предметите изгледаат светли за набљудувачите на Земјата или затоа што се големи или затоа што се многу рефлектирачки. Ако може да се утврди нивната рефлексивност (албедо), тогаш може да се направи груба проценка на нивната големина. За повеќето оддалечени објекти, албедото е непознато, но Хаумеја е доволно големо и светло за да може да се измери неговото [[инфрацрвено зрачење]], што дава приближна вредност за неговото албедо, а со тоа и неговата големина. Сепак, пресметувањето на неговите димензии е комплицирано поради неговата брза ротација. Вртежната физика на деформабилните тела предвидува дека во текот на само сто дена, тело што ротира толку брзо како Хаумеја ќе биде искривено во рамнотежна форма на триаксијален елипсоид. Се смета дека поголемиот дел од флуктуациите во осветленоста на Хаумеја не се предизвикани од локалните разлики во албедото, туку од страничниот поглед и погледот на краевите како што се гледа од Земјата.

Се тврди дека ротацијата и замавот на [[светлинска крива|светлинската крива]] на Хаумеја поставуваат силни ограничувања на неговиот состав. Ако Хаумеја била во [[хидростатичка рамнотежа]] и имала мала [[густина]] како [[Плутон]], со густа обвивка од мраз над мало [[Силикат|карпесто]] јадро, нејзината брза ротација ќе ја издолжело во поголема мера отколку што дозволуваат флуктуациите во неговата осветленост. Ваквите размислувања ја ограничиле неговата густина на опсег од 2,6-3,3&nbsp;g/cm <sup>3</sup>. За споредба, [[Месечината]], која е карпеста, има густина од 3,3&nbsp;g/cm <sup>3</sup>, додека [[Плутон]], кој е типичен за ледените објекти во [[Кајперовиот Појас]], има густина од 1,86&nbsp;g/cm <sup>3</sup>. Можната висока густина на Хаумеја ги покрива вредностите за [[силикатни минерали]] како што се [[оливин]] и [[пироксен]], кои сочинуваат многу од карпестите објекти во [[Сончевиот Систем]]. Ова исто така сугерирало дека најголемиот дел од Хаумеја е карпа покриена со релативно тенок слој од мраз. Густата ледена обвивка, типична за објектите на Кајперовиот Појас, можеби била уништена за време на ударот што го формирал семејството на судири на Хаумеја.

Бидејќи Хаумеја има месечини, масата на системот може да се пресмета од нивните орбити користејќи го [[Кеплерови закони|третиот Кеплеров закон]]. Резултатот е {{Вред|4.2e21}}, 28% од масата на Плутонскиот систем и 6% од масата на [[Месечина]]та. Речиси целата оваа маса е во Хаумеја. Направени се неколку пресметки со елипсоиден модел на димензиите на Хаумеја. Првиот модел произведен по откривањето на Хаумеја бил пресметан од [[Опсерваторија|копнените]] набљудувања на светлинската крива на Хаумеја на оптички брановски должини: тој обезбедил вкупна должина од 1.960 до 2.500 км и визуелно [[албедо]] (p <sub>v</sub> ) поголемо од 0,6.  Најверојатната форма е триаксијален елипсоид со приближни димензии од 2.000 × 1.500 × 1.000&nbsp; километри, со албедо од 0,71. Набљудувањата на вселенскиот телескоп Спицер даваат пречник од {{Вред|1150|+250|-100}} и албедо од {{Вред|0.84|+0.1|-0.2}} од [[Фотометрија (астрономија)|фотометрија]] на [[Инфрацрвено зрачење|инфрацрвени]] бранови должини од 70 μm.  Последователните анализи на кривата на светлината предложиле еквивалентен кружен пречник од 1.450&nbsp;километри.  Во 2010 година, анализата на мерењата направени од [[Вселенски телескоп Хершел|вселенскиот телескоп Хершел]] заедно со постарите мерења на телескопот Спицер дале нова проценка на еквивалентниот пречник на Хаумеја - околу 1300&nbsp;км. Овие независни проценки на големината се преклопуваат со просечен [[Геометриска средина|геометриски среден]] пречник од приближно 1.400&nbsp;км. Во 2013 година, вселенскиот телескоп Хершел го измерил еквивалентниот кружен пречник на Хаумеја на приближно {{Вред|1240|+69|-58}}. 
Сепак, набљудувањата на [[прикривање (астрономија)|ѕвезденото прикривање]] во јануари 2017 година фрлаат сомнеж во сите тие заклучоци. Измерената форма на Хаумеја, иако издолжена како што се претпоставувало претходно, се чинело дека има значително поголеми димензии{{Цп}}според податоците добиени од прикривањето, Хаумеја е приближно со пречникот на [[Плутон]] по неговата најдолга оска и околу половина од пречникот на нејзините полови. Добиената густина пресметана од набљудуваниот облик на Хаумеја бил околу {{Вред|1.8}}{{Цп}}повеќе во согласност со густината на другите големи [[заднептунци]]. Изгледа дека оваа форма не е во согласност со хомогено тело во хидростатичка рамнотежа,  иако се чини дека Хаумеја е еден од најголемите заднептунски објекти откриени сепак, и е помала од [[Ерида (џуџеста планета)|Ерида]], [[Плутон]], слична е на [[Макемаке]] и поголема од [[90377 Седна|Седна]], [[Квавар|Квавар и Орк]].

Студијата од 2019 година се обидела да ги реши спротивставените мерења на обликот и густината на Хаумеја користејќи нумеричко моделирање на Хаумеја како диференцирано тело. Открило дека димензиите од ≈ 2.100 × 1.680 × 1.074&nbsp;km (моделирање на долгата оска во интервали од 25&nbsp;км) најдобро одговараат на набљудуваната форма на Хаумеја за време на прикривањето во 2017 година, додека, исто така, е конзистентна и со површинските и со основните скаленски елипсоидни форми во хидростатичка рамнотежа. Ревидираното решение за обликот имплицира дека има јадро од приближно 1.626 × 1.446 × 940&nbsp;km, со релативно висока густина од ≈ {{Вред|2.68}}, што укажува на составот во голема мера од [[хидриран]]и силикати како што е [[каолинит]]. Јадрото е опкружено со ледена покривка која се движи во дебелина од околу 70 на половите до 170&nbsp;km по нејзината најдолга оска, која опфаќа до 17% од масата на Хаумеја. Просечната густина е проценета на ≈ {{Вред|2.018}}, со албедо од ≈ 0,66.

=== Површина ===
Во 2005 година, телескопите Гемини и Кек добиле [[Спектар|спектри]] на Хумеја кои покажале силни кристални [[мраз]]ови одлики слични на површината на месечината на [[Плутон]], [[Харон (месечина)|Харон]].  Ова е чудно, бидејќи кристалниот мраз се формира на температури над 110&nbsp;К, додека температурата на површината на Хаумеја е под 50&nbsp;К, температура на која се формира [[аморфен мраз]]. Покрај тоа, структурата на кристалниот мраз е нестабилна под постојаниот дожд на [[Космичко зрачење|космичките зраци]] и енергетските честички од [[Сонцето]] кои удираат во заднептунски објекти. Временската скала за кристалниот мраз да се врати во аморфен мраз под ова бомбардирање е од редот на десет милиони години,  сепак заднептунските објекти биле на нивните сегашни локации на ладна температура во временски размери од милијарди години. Оштетувањето од зрачење, исто така, треба да ја зацрвени и затемни површината на заднептунските објекти каде што се присутни заеднички површински материјали од [[Органско соединение|органски]] мраз и соединенија слични на толин, како што е случајот со Плутон. Затоа, спектрите и [[Боен показател|бојата]] сугерираат дека Хаумеја и членовите на нејзиното семејство биле подложени на неодамнешно обновување на површината што произведува свеж мраз. Сепак, не е предложен веродостоен механизам за повторно појавување на површината.

Хаумеја е светла како снег, со албедо во опсег од 0,6-0,8, во согласност со кристалниот мраз. Најдоброто моделирање на површинските спектри сугерирало дека 66% до 80% од површината е чист кристален воден мраз, со еден придонесувач за високото албедо, веројатно [[цијановодород]] или [[Силикатни минерали|филосиликатни глини]].  Може да бидат присутни и неоргански цијанидни соли како што е бакар калиум цијанид.

Сепак, понатамошните студии на видливите и блиските инфрацрвени спектри укажуваат на хомогена површина покриена со интимна мешавина 1:1 од аморфен и кристален мраз, заедно со не повеќе од 8% [[органски материи]]. Отсуството на хидрат на [[амонијак]] го исклучува криовулканизмот и набљудувањата потврдуваат дека судирот мора да се случил пред повеќе од 100 милиони години, во согласност со динамичките студии. Отсуството на мерлив [[метан]] во спектрите на Хаумеја е во согласност со топла историја на судири што би ги отстранила таквите испарливи материи,  за разлика од [[Макемаке]].

Покрај големите флуктуации во кривата на светлината на Хаумеја поради обликот на телото, кои подеднакво влијаат на [[Боен показател|сите бои]], помалите независни варијации на боите забележани и во видливите и во блиску инфрацрвените бранови должини покажуваат регион на површината што се разликува и по боја и по албедо. Поконкретно, голема темноцрвена површина на светлата бела површина на Хаумеја била забележана во септември 2009 година, веројатно одлика на удар, што укажува на област богата со минерали и органски (богати со јаглерод) соединенија, или евентуално поголем дел од кристален мраз. Така, Хаумеја може да има шарена површина што потсетува на [[Плутон]], ако не и толку екстремна.

== Прстен ==
[[Податотека:Haumea_rotation_with_ring.gif|мини|Ротација на Хаумеја од 3,9155 часа во неговиот откриен прстен]]
Ѕвездено прикривање забележано на 21 јануари 2017 година и опишана во написот на ''Nature'' од октомври 2017 година укажал на присуство на [[Планетарени прстени|прстен]] околу Хаумеја. Ова го претставува првиот систем на прстени откриен за заднептунски објекти.<ref>[http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/dwarf-planet-haumea-has-a-ring Surprise! ]</ref> Прстенот има полупречник од околу 2.287&nbsp;km, ширина од ~70&nbsp;km и непроѕирност од 0,5. Тоа е во рамките на [[Рошова граница|Рошовата граница]] на Хаумеја, која би била во полупречник од околу 4.400&nbsp;км ако е сферично (тоа што е несферично ја турка границата подалеку). Рамнината на прстенот е наклонета {{Вред|3.2|1.4}} во однос на екваторската рамнина на Хаумеја и приближно се совпаѓа со орбиталната рамнина на нејзината поголема, надворешна месечина [[Хијака (месечина)|Хијака]]. Прстенот е исто така блиску до резонанцата на орбитата 1:3 со ротација на Хаумеја (која е во полупречник од 2.285 ± 8&nbsp;км од центарот на Хаумеја). Се проценува дека прстенот придонесува со 5% во вкупната осветленост на Хаумеја.

Во студија за динамиката на прстенести честички објавена во 2019 година, Отон Кабо Винтер и неговите колеги покажале дека резонанцијата 1:3 со ротацијата на Хаумеја е динамички нестабилна, но дека има стабилен регион во фазниот простор во согласност со локацијата на прстенот на Хаумеја. Ова покажува дека прстенести честички потекнуваат од кружни, периодични орбити кои се блиску, но не внатре, на резонанцијата.<ref name="Winter2019">{{Наведено списание|last=Winter|first=O. C.|last2=Borderes-Motta|first2=G.|last3=Ribeiro|first3=T.|year=2019|title=On the location of the ring around the dwarf planet Haumea|journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|volume=484|issue=3|pages=3765–3771|arxiv=1902.03363|doi=10.1093/mnras/stz246}}</ref>

== Сателити ==
[[Податотека:Haumea-moons-hubble.gif|мини| Хаумеја и нејзините месечини кои орбитираат, снимени од [[Хабл (вселенски телескоп)|Хабл]] во 2008 година. [[Хијака (месечина)|Хијака]] е посветлата, најоддалечената месечина, додека [[Намака (месечина)|Намака]] е послабата, внатрешна месечина.]]
[[Податотека:2003EL61art.jpg|мини|Уметничка концепција на Хаумеја со месечините Хијака и Намака. Месечините се многу подалечни отколку што е прикажано овде.]]
Откриени се два мали [[Природен сателит|сателита]] кои кружат околу Хаумеја, (136108) Хаумеја I '''[[Хијака (месечина)|Хијака]]''' и (136108) Хаумеја II '''[[Намака (месечина)|Намака]]'''.  Дарин Рагозин и Мајкл Браун ги открјле и двете во 2005 година, преку набљудување користејќи ја опсерваторијата ВМ Кек.

[[Хијака (месечина)|Хијака]], најпрвин наречена „Рудолф“ од тимот на Калтек,  бил откриен на 26 јануари 2005 година. Тоа е надворешниот и, приближно со 310км во пречник, поголем и посветлен од двата сателити, и кружи околу Хаумеја по речиси кружна патека на секои 49&nbsp;денови.  Силните одлики на апсорпција на 1,5 и 2 [[Микрометар|микрометри]] во [[Инфрацрвено зрачење|инфрацрвениот]] спектар се во согласност со речиси чистиот кристален воден мраз кој покрива голем дел од површината. Невообичаениот спектар, заедно со сличните линии на апсорпција на Хаумеја, ги навеле Браун и колегите да заклучат дека фаќањето е неверојатен модел за формирање на системот и дека месечините мора да бидат остатоци од самата Хаумеја.

Намака, помалиот внатрешен сателит на Хаумеја, бил откриен на 30 јуни 2005 година,  и добил прекар „Блицен“. Тој е една десетина од масата на Хијака, кружи околу Хаумеја за 18 дена во високо елипсовидна, не-кеплеровска орбита, а од 2008 година  е наклонета 13° од поголемата месечина, што ја [[Растројување (астрономија)|нарушува]] нејзината орбита. Релативно големите ексцентрицитети заедно со меѓусебната наклонетост на орбитите на сателитите се неочекувани бидејќи се очекувало да бидат придушени од плимните ефекти. Релативно неодамнешен премин со резонанца 3:1 со Хијака може да ги објасни моменталните возбудени орбити на нејзините месечини.

Во моментов, орбитите на месечините се појавуваат речиси точно од Земјата, при што Намака периодично ја окултира Хаумеја. Набљудувањето на таквите транзити би обезбедило прецизни информации за големината и обликот на Хаумеја и нејзините месечини,  како што се случило во доцните 1980-ти со Плутон и Харон.  Малата промена во осветленоста на системот за време на овие прикривања ќе бара барем професионален телескоп со средна бленда за откривање.  Хијака последен пат ја прикрил Хаумеја во 1999 година, неколку години пред откривањето, и нема да го стори тоа повеќе околу 130 години.  Меѓутоа, во ситуација единствена меѓу [[Правилна месечина|редовните сателити]], орбитата на Намака е во голема мера извртена од Хијака, што го зачува аголот на гледање на транзитите Намака-Хаумеја уште неколку години.   
{| class="wikitable"
|+Систем
! Име
! Пречник (км) <ref name=":0">{{Наведена мрежна страница|url=https://www.windows2universe.org/?page=/our_solar_system/dwarf_planets/haumea_moons.html|title=Moons of the Dwarf Planet Haumea: Hi'iaka and Namaka - Windows to The Universe|work=Windows To The Universe}}</ref><ref>{{Наведено списание|last=Ortiz|first=J. L.|last2=Santos-Sanz|first2=P.|last3=Sicardy|first3=B.|last4=Benedetti-Rossi|first4=G.|last5=Bérard|first5=D.|last6=Morales|first6=N.|last7=Duffard|first7=R.|last8=Braga-Ribas|first8=F.|last9=Hopp|first9=U.|date=October 2017|title=The size, shape, density and ring of the dwarf planet Haumea from a stellar occultation|url=http://www.nature.com/articles/nature24051|journal=Nature|language=en|volume=550|issue=7675|pages=219–223|arxiv=2006.03113|bibcode=2017Natur.550..219O|doi=10.1038/nature24051|issn=0028-0836|pmid=29022593}}</ref>
! Голема полуоска (км) <ref name=":1">{{Наведено списание|last=Ragozzine|first=D.|last2=Brown|first2=M. E.|date=2009-06-01|title=Orbits and Masses of the Satellites of the Dwarf Planet Haumea (2003 El61)|url=https://iopscience.iop.org/article/10.1088/0004-6256/137/6/4766|journal=The Astronomical Journal|volume=137|issue=6|pages=4766–4776|arxiv=0903.4213|bibcode=2009AJ....137.4766R|doi=10.1088/0004-6256/137/6/4766|issn=0004-6256}}</ref>
! Маса (кг) <ref name=":1" />
! Датум на откривање <ref name=":0" /><ref name=":2">{{Наведена мрежна страница|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/dwarf-planets/haumea/in-depth/|title=In Depth {{!}} Haumea|work=NASA Solar System Exploration|accessdate=July 8, 2021}}</ref>
|-
| Хаумеја
| 2 322
|
| (4,006 ± 0,040) × 10 <sup>21</sup>
| 7 март 2003 година <ref name=":2" />
|-
| [[Хијака (месечина)|Хијака]]
| {{Подредување|0310|≈ 310}}
| 49 880
| (1,79 ± 1,48) x 10 <sup>18</sup>
| 26 јануари 2005 година
|-
| [[Намака (месечина)|Намака]]
| {{Подредување|0170|≈ 170}}
| 25 657
| (17,9 ± 1,1) x 10 <sup>18</sup>
| 30 јуни 2005 г
|}

== Судирно семејство ==
Хаумеја е најголемиот член на [[Судирно семејство|судирното семејство]], група на астрономски објекти со слични физички и орбитални одлики за кои се смета дека се формирале кога поголем родител бил скршен од удар.  Ова семејство е првото што е идентификувано меѓу Заднептунците и вклучува - покрај Хаумеја и неговите месечини - {{Мпв|(55636) 2002 TX|300}} (≈364&nbsp;km), {{Мпв|(24835) 1995 SM|55}} (≈174&nbsp;км), {{Мпв|(19308) 1996 TO|66}} (≈200&nbsp;km), {{Мпв|(120178) 2003 OP|32}} (≈230&nbsp;km), и {{Мпв|(145453) 2005 RR|43}} (≈252&nbsp;км).  Браун и неговите колеги предложиле дека семејството е директен производ на ударот што ја отстранил ледената обвивка на Хаумеја,  но вториот предлог сугерира покомплицирано потекло: дека материјалот исфрлен во првичниот судир наместо да се спои во голема месечина на Хаумеја. кој подоцна бил скршен во втор судир, растерувајќи ги неговите фрагменти нанадвор. Се смета дека ова второ сценарио создава дисперзија на брзини за фрагментите што е поблиску усогласена со измерената брзина на дисперзија на членовите на семејството.

Присуството на судирно семејство може да значи дека Хаумеја и нејзиното „потомство“ можеби потекнуваат од [[Расеан Диск|расеаниот диск]]. Во денешниот ретко населен [[Кајперов Појас]], шансата да се случи таков судир во текот на староста на [[Сончевиот Систем]] е помала од 0,1 отсто.  Семејството не можело да се формира во погустиот исконски Кајперовиот Појас бидејќи таквата тесно поврзана група би била нарушена од [[Нептун|миграцијата]] на [[Нептун]] во појасот - се верува дека причината за моменталната мала густина на појасот.  Според тоа, се смета веројатно дека динамичниот регион на расеаниот диск, во кој можноста за таков судир е далеку поголема, е местото на потекло на објектот што ги создал Хаумеја и неговите роднини. 
[[Податотека:Haumea_New_Horizons.gif|мини|Хаумеја снимена од вселенското летало ''Нови хоризонти'' во октомври 2007 година]]
Поради тоа што ќе и требаат најмалку милијарда години за групата да се распрсне онолку колку што е денес, судирот што го создал семејството Хаумеја се верува дека се случил многу рано во историјата на Сончевиот Систем.

== Истражување ==
Џоел Понси и неговите колеги пресметале дека мисијата на прелетување до Хаумеја би можела да потрае 14,25 години со помош на гравитациска помош во [[Јупитер]], врз основа на датумот на лансирање на 25 септември 2025 година. Хаумеја би била 48,18&nbsp;AU од Сонцето кога леталото ќе пристигне. Може да се постигне време на лет од 16,45 години со датуми на лансирање на 1 ноември 2026 година, 23 септември 2037 година и 29 октомври 2038 година.<ref name="McGranaghan">{{Наведено списание|last=McGranaghan, R.|last2=Sagan, B.|last3=Dove, G.|last4=Tullos, A.|last5=Lyne, J. E.|last6=Emery, J. P.|date=2011|title=A Survey of Mission Opportunities to Trans-Neptunian Objects|journal=Journal of the British Interplanetary Society|volume=64|pages=296–303|bibcode=2011JBIS...64..296M}}</ref> Хаумеја може да стане цел за истражувачка мисија,<ref name="Poncy">{{Наведено списание|last=Poncy|first=Joel|last2=Fontdecaba Baiga|first2=Jordi|last3=Feresinb|first3=Fred|last4=Martinota|first4=Vincent|year=2011|title=A preliminary assessment of an orbiter in the Haumean system: How quickly can a planetary orbiter reach such a distant target?|journal=Acta Astronautica|volume=68|issue=5–6|pages=622–628|bibcode=2011AcAau..68..622P|doi=10.1016/j.actaastro.2010.04.011}}</ref> и пример за оваа работа е прелиминарна студија за сондата за Хаумеја и нејзините месечини (на 35-51&nbsp;AU).  Масата на сондата, изворот на енергија и погонските системи се клучни технолошки области за овој тип на мисија.<ref name="Poncy" />

== Белешки ==
{{reflist|group=nb}}

== Наводи ==
{{наводи}}

== Надворешни врски ==
* [http://www.johnstonsarchive.net/astro/astmoons/am-136108.html (136108) Haumea, Hiʻiaka и Namaka] на Johnston's Archive.com (ажурирано на 21 септември 2014 година)
* [[Меѓународна година на астрономијата|Подкаст за меѓународна година на астрономијата 2009]] [http://365daysofastronomy.org/2009/03/31/march-31st/ : Џуџеста планета Хаумеја (Дарин Рагозин)]
* [http://twitpic.com/59rbgj Haumea како што е видено на 10 јуни 2011 година] од Мајк Браун користејќи го {{Convert|4.20|m|in}} WHT / [http://twitpic.com/5acp9q ~ 0: 30-3: 30 натопи во светлината на Хаумеја + Namaka доаѓа кога Namaka нафрла Хаумеја] (Hi'iaka, надворешниот месечината, се помеша во слики, но тоа ротира на секои 4,5 час и додава малку варијација)
* [https://imgur.com/DMlqRbx Анимација на повременна резонанца на Хаумеја 7:12 со Нептун во следните 3,5 милиони години]

{{Сончев Систем}}

]]

[[Категорија:Џуџести планети]]
[[Категорија:Астрономски тела откриени во 2004 година]]
[[Категорија:Планетарни прстени]]
[[Категорија:Откритија на Дејвид Рабиновиц]]
[[Категорија:Откритија на Чед Трухиљо]]
[[Категорија:Откритија на Мајкл Браун]]
[[Категорија:Заднептунци]]
[[Категорија:Хаумеино семејство]]
[[Категорија:Хаумеја| ]]
[[Категорија:CS1-одржување: место]]
[[Категорија:Статии со извори на шпански (es)]]
[[Категорија:CS1-одржување: архивиран примерок како наслов]]
[[Категорија:Врски за Wayback од предлошката „Семарх“]]
[[Категорија:Тела забележани со ѕвездено прикривање]]